Ümumi histologiya

Effektor sinir ucları
Effektor sinir ucları və ya effektorlar ( effectores) animal və vegetativ sinir sistemi efferent hüceyr ələri neyritlərinin uc aparatlarına deyilir. Bunlar iki növdür: hərəki sinir ucları və sekretor sinir ucları. Hərəki və ya motor sinir ucu vasitəsilə sinir impulsu neyritdən əzələ toxumasına (saya əzələ hüceyr ələrinə və eninəzolaqlı əzələ liflə rinə) ötürülür. Sekretor sinir ucları isə impulsu vəzi hüceyrələrinə ötürür. Sekretor sinir ucları quruluşca çox sadədir və saya əzələ hüceyrələri üzərində ki hərəki sinir uclarına bə nzəyir. Bunların hər ikisini vegetativ postqanqlionar mielinsiz sinir lifi əmələ gətirir. Həmin sinir lifləri hə m saya ə zələ hüceyrə ləri həm də vəzi hüceyrələri arasında uc şaxələrə bölünür. Bu şaxələr qal ınlaşmalar şəkilndə hüceyrələrin üzərində qurtarır. Elektron mikroskopu vasitəsilə müəyyən edilmişdir ki, uc şaxələrin qalınlaşmaları öz plazmatik zarları (aksolemmaları) vasitəsi il ə hüceyrələrin sitoplazmatik zarına (sitolemmalara) bilavasitə təmas edir. Bu nahiyədə uc aparatda mitoxondrilər və sinaptik qovucuqlar aşkar edilmişdir.
Eninəzolaqlı əzələ lifi üzərində olan hərəki sinir ucu isə mürəkkəb olub, akson – əzələ sinapsı (synapsis axomuscularis ) adlanır, ə vvələr buna hərəki, ya motor düym əcik deyilirdi. Akson-əzələ sinapsında iki qütb ayırd edilir: sinir qütbü (polus nervosus) və əzələ qütbü (polus muscularis). Mielinli sinir lifi əzələ lifinə çatdıqda mielin qişasını itirir və uc şaxəl ərə bölünər ək sinir qütbünü əməl ə gətirir. Bu şaxələr sarkolemmanı içəriyə doğru basaraq onunla birlikdə əzələ lifinə yaxınlaşır [1, s. 170, şək. 17.23]. Əvvəllər düşünüldüyü kimi sinir lifi heç vaxt sarkolemmanın altına, yəni sarkoplazmanı n bilavasitə içərisinə keçmir, belə ki, sarkolemma əlcək kimi sinir lifinin şaxələrini əhatə edir [1, s. 171, şək. 17.24]. Həmin nahiyədə olan əzələ lifində eninəzolaqlar olmur və sarkoplazma xarakter dənə li quruluşa malik olur. Dənəli sarkoplazmada girdə və ovalşəkilli çoxlu nüvələr vardır. Bunlar hamısı birlikdə sinapsın əzələ qütbünü əmələ gətirir. Sarkoplazmanın dənələrini mitoxondrilər əmələ gətirir.

Sinir lifi şaxələrini əhatə edən sarkolemma ilə onların aksolemması arasında yarıqşəkilli sahə qalır, buna birincili sinaptik sahə deyilir. Burada aksolemma presinaptik, sarkolemma isə postsinaptik zarları təşkil edir. Birincili sinaptik yarıqlar radial istiqamətdə sarkolemmadan əmələ gəl ən ikincili sinaptik yarıqlarla rabit ədə olur. Birincili və ikincili sinaptik yarıqlar homogen maddə ilə dolu olur. Sinir qütbünü təşkil edən uc şaxələrin aksoplazmasında çoxlu mitoxondrilər və sinaptik qovucuqlar vardır [1, s. 171, şək. 17.24]. Qovucuqlar adətən asetilxolinlə dolu olur. Dənəli sarkoplazmanın mitoxondriləri quruluşca aksoplazmanın mitoxondrilərindan fərqlənir, belə ki, aksoplazmanın mitoxondrilərində daraqlar köndələn deyil, boylama istiqamətdə gedir.

Sinaptik zarların tərkibində mukopolisaxaridlər, əzələ qütbündə isə yüksə k fəalliğa malik qələvi və turş fosfatazalar, xolinesteraza və suksinatdehidrogenaza fermentləri aşkar edilmişdir. Akson-əzələ sinapsı nahiyə sində aksonu ə hatə edən nevrilemmanın birləşdirici toxuma hissəsi (əsas zar) sarkolemmanın xarici vərəqəsinə keçir.