Ümumi histologiya

BİRLƏŞDİRİCİ TOXUMA (TEXTUS CONJUNCTIVUS)
ÜMUMİ ANLAYIŞ
Orqanizmdə ən geniş yayılmış toxuma olub, onun daxili mühitinin əsası nı təşkil edir. Buna görə də bəzi müəlliflər birləşdirici toxumalar ı daxili mühit toxumaları adlandırırlar. Bu toxuma xarici mühitlə bilavasitə rabitədə deyil və bununla da o epitel toxuması ndan fərqlənir. Birləşdirici toxumanın belə xüsusiyyəti onun quruluşunda bilavasitə əks olunmuşdur. Bu toxuma və onun hüceyrə elementl əri polyarlıq xüsusiyyətinə malik deyildir. Hüceyrə lərin bütün səthi daxili mühit içərisindədir, ona görə də bu hüceyrələrin hər yerində mübadilə prosesi eyni xarakter daşıyır. Daxili mühit toxuması adı bir də onunla bağlıdır ki, bu toxuma orqanların həm daxilində, həm də aralarında yerləşərək onları yeganə sistemdə
17

birləşdirir və mübadil ə prosesinin getməsi üçün ümumi şərait yaradı r. Həmin toxumanın orqanizmdə belə vəziyyəti onun bütün quruluş strukturlarının bir-birilə arasıkəsilməz sıx qarşılıqlı rabitədə olması nı təmin etmişdir. Bu da daxili mühit toxumalarının əsas quruluş xüsusiyyətlərindən biridir. Birləşdirici toxuma hüceyrə elementlə rindən və hüceyrəarası maddədən təşkil olunmuşdur. Bu toxuma hüceyrəarası maddədənin güclü inkişafı ilə digər toxuma növl ərindən fərqlənir. Ara maddə miqdarca hüceyrəli elementlərdən çoxdur. Hüceyrəarası maddə müxtəlif növlü birləşdirici toxumalarda eyni konsistensiyada olmur. O, maye halından başlayaraq, sümük kimi sərt hala qə dər çatır. Birləşdirici toxumanın ayrı-ayrı növlərində ara maddənin fiziki və kimyəvi xassələri həmin toxumaların funksional xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirir. Ara maddəsi maye halında olan qan və limfa başlıca olaraq trofik və mühafizə (bioloji mühafizə) funksiyası da şıyır. Belə ki, mühit mübadilə proseslərinin getməsi və qida maddələrinin daşınması üçün əlverişli şərait yaradır. Ara maddəsi yarımmaye halında olan digər növ birləşdirici toxumada (kövşək birləşdirici toxuma) bu funksiyalar əsas yer tutur. Ara maddə sıxlaşdıqca (sıx birləşdirici toxumada) trofik və bioloji mühafizə funksiyaları zəifl əyir və əksinə, yeni funksiya – mexaniki istinad funksiyası meydana çıxır. Birləşdirici toxumanın bəzi növlərində (məs.: qığırdaq toxumasında) ara maddə daha da sıxlaşır, sümük toxumasında isə o kirəcl əşərək tamamilə sərtləşir. Belə toxumalarda, mexaniki funksiyalar (istinad funksiyası) xeyli güclənir və eyni zamanda mexaniki mühafizə funksiyası meydana çı xır. Trofik funksiya əksinə, xeyli zəifləyir. Toxumada ara maddənin fiziki və kimyə vi xassəl əri dəyişdikcə onun hüceyrə elementlərinin həyat şəraiti də dəyişir. Belə ki, ara maddə sıxlaşma artdıqca hüceyrələrin mütəhərrikliyi azalır və nəhayət (qığırdaq və sümük toxumalarında) tamamilə itir. Birləşdirici toxumanın müxtəlif növlərində qeyd olunan funksional xüsusiyyətləri nəzərə alaraq, bəzən bunlara istinad - trofik toxumalar da deyilir. Lakin bu toxumaların ə n çox işlədilən adı "birləşdirici toxumadır". Bu toxuma doğrudan da orqanizmdə bütün digər toxumaları, tam orqanlarda və sistemlərdə bir-biri ilə birləşdirir. Beləliklə , bütün orqanlarda müxtəlif toxumalar bir-biri ilə yalnız birləşdirici toxuma vasitəsi ilə rabitəyə girir, deməli müəyyən mənada bir toxuma digərindən birləşdirici toxuma qatı vasitə si ilə ayrılır.Birləş dirici toxuma növlərinin funksional əhəmiyyətindən danışarkən, onların orqanizmdə qanyaradıcı vəzifə də (retikulyar toxuma) daşıdığı nı qeyd etmək lazımdı r. Birləş dirici toxumanın hüceyrə elementləri də olduqca müxtəlifdir, ara maddəsi maye və yarımmaye halında olan toxuma növləri üçün bu xüsusiyyət daha xarakterikdir. Bütün bunlarla yanaşı birləşdirici toxumanın hər növündə əsasən iki tip hüceyrə vardır: inkişafda olan cavan hüceyrələr və son inkişaf dərəc əsinə çatmış hüceyrə formaları . Bunlardan birincilər yüksək metabolizm xüsusiyyətinə malik olub, blast hüceyrələri (yunanca blastos – “maya”) adlanır (məs.: eritroblast, fibroblast, osteoblast v ə s.). İkinci qrup hüceyrələrin isə metabolizm fəallığı zəifləmiş olur (məs.: eritrosit, fibrosit, osteosit və s.). Bu iki qrup hüceyrələrin bir-birinə olan miqdari nisbəti həmin toxumanı n funksional halını əks etdirir. Birləşdirici toxumanın hüceyrə formaları içərisində sütun hüceyrələri xüsusi yer tutur. Onlar cavan olub, az diferensiasiya etmələ rinə baxmayaraq z əif metabolik və mitoz fəallığına malik olur. Quruluş cəhətdən bu hüceyrələr kiçik və orta limfositlərə bənzəyir; funksional cəhətdən isə bunlar gələcəkdə yüksək diferensasiya etmiş müxtəlif formalı hüceyrələr üçün ehtiyat kambial hüceyrə rolunu oynayır. Birləşdirici toxumanın bütün növlərini xarakterizə edən xüsusiyyətl ərindən biri də onların yüksək plastikliyi və regenerasiya fə allığıdır. Buna görə də birləşdirici toxuma dəyişilmiş ətraf mühitə tezliklə uyğunlaşır və deməli, yüksək adaptasiya qabiliyyətinə malikdir. Birləşdirici toxumanın bütün növləri rüşeymi inkişafın lap erkən dövründə meydana çıxan mezenximdən, daha doğrusu rüşeymi birləşdirici toxumadan inkişaf edir. Beləliklə, rüşeymdə mezenxim bütün toxumalardan əvvəl əmələ gəlir. Onurğalı heyvanlarda mezenximin ilk mayasını, başl ıca olaraq mezoderma təşkil edir. Mezenxim mezodermanın həm dorzal seqmentlərindən (sklerotomdan və dermatomdan), həm də onun ventral şöbəsindən, yəni splanxnotomdan inkişaf edir. Splanxnotomdan da dorzal mezodermada olduğu kimi mezenximin iki mayası meydana çıxır. Bunların biri splanxnotomun parietal lövhəsindən, ikincisi isə visseral lövhəsindən əmələ gəlir. Sonra bütün bu dörd mayanın mezenximi birləşərək ümumi kütlə şəklində rüşeymin digər mayaları arasında yerləşir.
MEZENXİMİN QURULUŞU
Mezenxim quruluşca mezenxim hüceyrələrindən və onların aras ındakı sahəni tutan hüceyrəarası maddədən (maye və ya yarımmaye həlim şəklində) ibar ətdir. Mezenxim hüceyrələ ri çı xı ntıları vasitəsi ilə bir-biri ilə birləşərək torabənzər şəkil alır. Əvvələr bu sinsiti adlanırdı (yunanca syn - birgə və cytus –
18

“hüceyrə”). Sinsiti adı altında hüceyrələrin xüsusi sitoplazmatik çıxı ntılar vasitə si ilə bir-biri ilə sıx qarşılıqlı rabitəyə girərə rək tor quruluş kəsb etməsi düşünülürdü; çünki işıq mikroskopunda bir hüceyrənin sitoplazmatik çıxıntısının hüdudsuz olaraq digər hüceyrənin müvafiq çıxıntısına keçdiyini görünürdü. Lakin elektron mikroskopu ilə aşkar olunmuşdur ki, sitoplazmatik çıxıntılar arasında hüdud vardır, belə ki, bu çıxıntıları n müstəqil plazmatik zarı (sitolemması) vardır və onlar bir-birinə yalnız sıx təmas edir və beləliklə, əsil sinsiti əmələ gəlmir. Mezenxim hüceyrələri, mezenximositlər (mezenchymocyti) iy ya ulduz şəklində olur. Onların çoxu tor quruluş un meydana çıxmasında iştirak edir. Lakin bunlardan əlavə, mezenximdə həmişə sərbəst, mütəhərrik mezenxim hüceyrələri də vardır. Mezenxim hüceyrələrində endoplazmatik tor yaxşı nəzərə çarpır və onlarda çoxlu mitoxondrilər olur.

Mezenxim yarandı ğı vaxtdan başlayaraq toxuma kimi fəaliyyət göstərir. Bununla o, rüş eymin digər mayalarından fərqlənir. Mezenxim başlıca olaraq trofik funksiya daşıyı r; onun içərisi ilə orqanizmin sür ətlə inkişafını təmin edən qida maddələri hər yerə daşınır. Bu vəzifə ilə əlaqədar olaraq mezenxim çox tez diferensasiyaya uğrayaraq hər şeydən əvvəl qanı və qan damarlarını əmələ gətirir. Daha sonra o, müxtəlif istiqamətdə diferensiasiya edir və birləşdirici toxumanın ayrı-ayrı növlərini, habelə saya əz ələ toxumasını yaradır. Ümumiyyətlə, mezenximdən aşağıdakı toxuma növl əri diferensiasiya edir: qan və limfa, əsil birləşdirici toxuma, qı ğırdaq və sümük toxumaları və saya əzələ toxuması. Buna görə də həmin toxumalar mənşəcə mezenxim toxumaları adlanır. Qeyd olunan toxumalar içərisində saya əzələ toxuması xüsusi yer tutur və adətən mezenxim toxumaları ilə deyil, əzələ toxumaları ilə birlikdə təsvir edilir. Mənşə cəhətdən mezenximl ə bilavasitə rabitədə olmasına baxmayaraq, saya əzələ toxuması morfo-funksional cəhətdən eninəzolaqlı əzələ toxumasına çox yaxındır və bunlar birlikdə əzələ toxumaları bəhsində qeyd olunur. Belə liklə, tədris kitablarında mezenxim toxumaları adı altında geniş mənada birləşdirici toxumanın bütün növləri təsvir edilir. Bu baxımdan birləşdirici toxumalar aşağıdakı qruplara bölünür:

1. 
   Qan və limfa
   
2. 
   Əsil birləşdirici toxuma
   
3. 
   Qığırdaq toxuması
   

4. 
   Sümük toxuması
   
5. 
   Spesifik xassəli birləşdirici toxumalar
   

Birləşdirici toxumanın bütün növləri qeyd olunan ardıcıllıqla aşağıda təsvir edilir.
QANIN ÜMUMİ SƏCİYYƏSİ. FUNKSİYALARI
Qan hüceyrə elementlərindən və hüceyrəarası maddədən - plazmadan təşkil olunmuşdur. Hüceyrəarası maddənin maye şəklində olması hüceyrələrin qan damarları ilə hərəkətini təmin edir.

Hüceyrəarası kontaktlar olmadığı üçün qan hüceyrələri izolizə olunmuş şəkildə sərbəst yerləşirlər. Qanın sütun – kambial, inkişaf etməkdə olan hüceyrələri ilə yetkin hüceyrələri bir-birindən t əcrid olunmuş şəkildə yerləşirlər, belə ki, hemopoez, yəni yeni qan hüceyrəl ərinin yaranması, qanyaradıcı orqanlarda baş verir, yetkin hüceyrələr isə qan dövranında sirkulyasiya edir, həm də birləşdirici toxumaya miqrasiya edə bilirlər.

Qanyaradıcı orqanlarda qan hüceyrə populyasiyası daim tamamlanır, beləliklə, qan dövranında olan hüceyrə populyasiyası tərkibi daim sabit saxlanılır.

Qan həyat üçün vacib olan nəqliyyat, trofı k, tənəffüs, homeostatik və müdafiə funksiyaları yerinə yetirir. Orqanizmə qida ilə daxil olan mübadilə məhsulları və ba şqa kimyəvi maddələr qan vasitəsi ilə daşınır (nəqliyyat və trofik funksiya). Ağciyərlə rdən toxumalara O2 və əksinə, toxumalardan CO2 qan vasitəsilə daşınır (tənəffüs funksiyası). Su- duz mübadiləsi və elektrolit mübadiləsinin sabitliyi qan vasitəsi ilə saxlanıl ır (homeostatik funksiya). Qanın müdafiə funksiyası hüceyrə və humoral immunitetin həyata keçirilməsi ilə əlaqədardır. Qan endokrin və sinir sistemləri ilə birlikdə orqanizmin daxili mühitinin sabitliyinin, hə mçinin immun homeostazın təmin olunmasında iştirak edir. Qan vasitəsilə hormonlar və bioloji aktiv maddələr daşınır.

Qan hüceyrəarası maddədən – plazmadan və formalı elementlərdən - eritrosit, leykosit və trombositlərdən təşkil olunmuşdur. Qanın ümumi həcminin 55-60%-ni plazma, 40-45% -ni formalı elementlər təşkil edir. Orqanizmin ümumi çəkisinin 5-9%-ni qan təşkil edir. 70 kq çəkidə olan insan orqanizmində 5,0-5,5 l qan olur.
19

Qanın plazması nın 90-93%-i su, 7-10%-i quru maddədə n ibarətdir. Quru maddənin 6,6-8,5%-ni zülallar, 1,5-3,5%-ni başqa üzvi və mineral birləşmələr təşkil edir. Plazmanın əsas zülalları albumin, qlobulin və fibrinogendir. Qanda cərə yan edən antitellər qanın qlobulin fraksiyası zülallarına daxildir, buna görə də onları immunoqlobulinlər də adlandırırlar. Qanın plazmasının pH-ı 7,36-dır.

Qanın ümumi həcminin müəyyən hissəsini formalı elementlər təşkil edir. Onların həcminin faizlə miqdarının ifadəsi hematokrit adlanı r. Orta yaşlı kişilərdə bu ədəd 44-46%, qadınlarda isə 41-43% ola bilər. Ümumiyyətlə, sağlam şəxslərdə bu göstərici 36%-dən 48%-ə qədər ola bilər.

Qanın formalı elementləri qan yaxması nda öyrənilir. Qan yaxmasını metanolda fiks ə etdikdə n sonra Romanovski üsulu ilə boyayırlar. Bu üsulla boyamada 2 boyaqdan istifadə olunur: azur II (əsasi boyaq) və eozin (turş boyaq)

QANIN FORMALI ELEMENTLƏRİ
Eritrositlər – qırmızı qan cisimcikl əri filogenez və ontogenez prosesində nüvəsini və bir çox orqanellərini itirmiş nüvəsiz hüceyrələ rdir (posthüceyrə strukturlar ı hesab edilirlər). Eritrositlərin əsas funksiyası O2 və CO2 daşınması , yəni qazlar mübadiləsinin təmin olunması dır. Bu funksiyanın təmin olunması eritrositlərdə tərkibində dəmir olan spesifık zülal olan hemoqlobinlə əlaqədardır. Bundan başqa eritrositlər aminturşuları, antitelləri, toksinləri və bir sıra dərman maddələrini sitolemmanın səthinə adsorbsiya etməklə onların daşınmasında da iştirak edir.
Eritrositlərin miqdarı yetkin orqanizmdə kişilərdə 1 litrdə 3,9x10¹²-dən 5,5x10¹², qadınlarda 3,7x10¹²- dən 4,9xl0¹²-dək olur. Eritrositlərin miqdarı yaş, hormonal fon, emosional və əzələ gərginliyi, həmçinin ekoloji faktorlardan asılı olaraq dəyişə bilər. Eritrositlərin miqdarını n artması eritrositoz, azalması isə anemiya kimi xaraktrizə olunur. Normada eritrositlər iki tərəfi basıq disk formasmda olur, diskositlər adlanırlar. Qocalmış eritrositlər formalarını dəyişirlər. Ona görə də, eritrositlə rin ümumi miqdarının 80-85%-ni diskositlər, 15-20%-ni isə qeyri -düzgün formalar - sferosit, planosit, exinositlər təşkil edir. Qeyri-düzgün formaları n qanda miqdarının çoxalması poykilositoz adlanır. Eritrositlər qan kapilyarından keçərkən formalarını çox də yişirlər. Eritrositlərin diametri 7,1-7,8 mkm ölçüdədir. Normal qanda 75% eritrositlər bu ölçüdə olur və normositlər adlanı r. Diametri 8 mkm-dan böyük eritrositlər makrosit adlanır, 12,5% təşkil edir, 6 mkm-dan kiçik olanlar mikrositlər adlanır, 12-12,5% təşkil edir. Makrosit və mikrositlərin ümumi miqdannm 25%-dən çox olması anizositoz adlanır.
Eritrositin ümumi həcminin 45%-i hemoqlobin təşkil edir. Hemoqlobin qazlar mübadiləsində iştirak edərək oksigenin ağ ciyərlərdən toxumalara, toxumalardan ağ ciyərlərə daşınması nı təmin edir. Eritrositin sitoplazmasında əsas zülallardan biri də karboanhidraza fermentidir. Bu ferment CO2-nın cox hissəsinin nəqliyyat ücün əlverişli formaya – HCO3^- (hidrokarbonat ionuna) və əksinə çevilməsini katalizə edir.
İnsan orqanizmində eritrositlərdə 2 tip hemoqlobin ola bilər:

1. 
   HbF embrion üçün xarakterdir və fetal hemoqlobin adlanır. İnkişafın 8-36-cı həftələrində eritrositlərdə olur və dölün hemoqlobinin 90-95%-ni təşkil edir. Doğuşdan sonra bu miqdar tədricən azalır və 8 aylıq uşaqda 15% təşkil edir.
   
2. 
   HbA yetkin orqanizm üçün xarakterikdir. Hemoqlobinin bu tiplərinin zülal hissələri aminturşu ardıcıllığına görə fərqlənirlər. Yetkin orqanizmdə isə HbA - 98%, HbF - 2% təşkil edir. Qeyd etmək lazımdır ki, Hb F-in oksigenə həssaslığı HbA-dan yüksəkdir.
   

Eritrositin tərkibindəki hemoqlobində olan dəmir qana qırmızı rəng verir. Qan preparatlarını boyayarkən eritrositlər oksifil olurlar. Periferik qanda normada diskosit formasında olan 1-5% cavan eritrositlər – retikulositlər olur ki, bunlar da yetkin eritrositlərə diferensiasiya edirlər. Retikulositlərdə hemoqlobin nisbətən az olur, sitoplazmada dənəvər strukturlar aşkar edilir. Elektron mikroskopu vasitəsilə müəyyən edilmişdir ki, dənəvər-torlu strukturlar tərkibində ribosom olan endoplazmatik şəbəkənin qalıqlarıdır. Güman edilir ki, retikulositlərdə az miqdarda zülal sintezi (qlobin) həyata keçir.
Eritrositin sitoplazmasında hemoqlobindən başqa müəyyən funksiyaları yerinə yetirən fermentlər (məs.: karboanhidraza fermenti) də vardır. Bu fermentlər qazlar mübadiləsi, hüceyrə formasının saxlanılması və s. funksiyalar üçün çox vacibdir. Karboanhidraza fermenti eritrositin sitoplazmasının əsas zülallarında biri olmaqla, CO2-nın nəqliyyat üçün əlverişli olan hidrokarbonat ionuna (toxumalarda) və əksinə çevrilməsini (ağciyər kapilyarlarında) təmin edir.

Eritrositlərin həyat dövrü 120 gündür. İnsan orqanizmində eritrosit ömrünü başa vurduqdan sonra hemoqlobin qlobin və hemin qrupuna parçalanır. Hemin qrupundan azad olmuş dəmir qismən yeni

20

eritrositlərin yaranması na sərf olunur. Eritrositlər qocalarkən onlarda bəzi fermentlərin aktivliyi və bununla əlaqədar qazlar mübadiləsi fünksiyası zəifləyir.

Eritrositin hüceyrə membranı çox plastikdir, bu da ona deformasiya etməyə, nazik kapilyarlardan (4-5 mkm) keçməyə imkan verir. Bu proseslər kortikal sitoplazma və sitoskelet elementl ərinin iştirakı ilə təmin olunur. Eritrosit membranının əsas transmembran zülalları zolaq 3 zülalı və qlikoforinlərdir. Spektrin isə kortikal sitoplazma zülalları qrupuna daxil olub membranı n daxili sə thində yerləşir. Spektrin sitoskletin aktin zülalları il ə birləşir və spektrin-aktin kompleksi əmələ gətirir ki, bu da membranın zolaq 3 zülalları ilə ankrin zülalı vasitəsi ilə əlaqələnir. Bu birləşmə membranı daxilə doğru dartaraq, eritrositə ikitərə fıbasıq disk formasını verir. zolaq 3 zülalı – membranda qlükoza daş ıyıcıs ı rolu oynayır, həm də Clˉ və HCOˉ anionlarının nəqliyyatında iştirak edir (bu haqda əlavə məlumat üçün bax: [2], s.76).
Qlikoforinlər – membran qlikoproteidləridir. Onun karbohidrat zə ncirində Ag-determinantları yerləşir (A və B aqqlütinogenləri). Rezus faktor antigenləri də eritrosit zarında yerləşən membran qlikoproteidləridir.

Eritrositlərin ölümü hüceyrədaxili faktorlar, həm də mikromühit faktorlarının təsiri ilə həyata keçirilir. Belə ki, eritrositdə fermentlərin sintezi mümkün olmadığı üçün, tə dricən sitoplazmada mübadilə prosesləri zəifl əyir, hüceyrənin forması dəyişir, zülallarda deqradasiya baş verir, yeni antigenl ər yaranır. Belə qocalmış eritrositlər makrofaqlar tərə findən tanınır və faqositoza uğradılır. Beləliklə, plazmatik membranın səthində görünən qocalıq antigenləri qocalmış eritrositlərin tapılmasına və kənarlaşdırılmasına səbəb olur. Bu antigen eritrosit zarında zolaq 3 zülalının deqradasiyası nəticəsində yaranır.

Hemolitik anemiyalarda, malyariya xəstəliyi zamanı da eritrositlərin elliminasiya prosesi bu mexanizmlə baş verir.

Leykositlər (onlara ağ qan cisimciklə ri də deyilir) çox hərəkətliliyi, morfoloji xüsusiyyətlərinin və funksional əhəmiyyətinin müxt əlifliyi ilə xarakterizə olunurlar. Müəyyən qrup leykositlər müdafıə fiınksiyalarında iştirak edərək mikrobların, yad cisimlərin və onların parçalanma məhsullarının faqositozunu təmin edir, həmçinin humoral və hüceyrə immunitetinin təşkilində də iştirak edirlər.
Leykositlər şarabənzər formada olurlar. Yetkin insanda qanın 1 litrində miqdarı 4,8x10⁹-9,0x10⁹ olur. Onların miqdarı qida qəbulu, fıziki və əqli gərginlik, həmçinin xəstəliklər zamanı dəyişə bilir. Leykositlərin miqdarının artması leykositoz, azalması is ə leykopeniya adlanır. Leykositlər psevdopodilər əmələ gətirməklə aktiv hərəkət edə bilirlər, bu zaman onların formaları da kəskin də yişir. Leykositlər kapillyarların endotel hüceyrələri arasından birləşdirici toxumanın ara maddəsinə, həmçinin bazal membranlardan hüceyrə lər arasına keçə bilirlər. Onların hərəkət sürəti müxtəlif şərtlərdən asılıdır: mühitin konsistensiyası, pH, temperatur və s. Leykositl ərin hərə kət istiqaməti də müəyyən faktorlarla müəyyən olunur ki, bunların iç ərisində də xemotaksis mühüm rol oynayır (yəni müəyyən kimyəvi qıcıqlandıncıların təsiri, məsələn, toxumanın parçalanma məhsulları).
Hüceyr ələrin qarşılıqlı ə laqəsi prosesində leykositlərin plazmolemmasında olan spesifık reseptorlar ın mühüm əhəmiyyəti vardır. Qan cərəyanı ilə leykositlər bütün orqanizmə yayılır, toxuma və orqanlarda məskunlaşaraq aktivlik göstərir.

Leykositlər şərti olaraq 2 böyük qrupa bölünürlər: dənəli leykositlər, yaxud qranulositlər və dənəsiz leykositlər, yaxud aqranulositlər. Qranulositlər adətən seqmentləşmiş nüvənin və sitoplazmada spesifık dənələrin olması ilə xarakterizə olunurlar.

Romanovski-Gimza metodu ilə boyama zamanı bəzi leykositlərdə dənələr turş boyaqlara (eozin) həssaslıq göst ərirlər ki, belə leykositlər eozinofil leykositlər adlanır. Bəzi leykositlərdə isə sitoplazmadakı dənələr əsasi boyaqlara həssaslıq göstərirlə r, bunlar bazofil leykositlər adlanırlar. Digər qrup leykositlərdə olan dənələr həm turş, həm də əsasi boyaqlara həssaslıq göstərdikləri üçün belə leykositlər neytrofil leykositlər adlanırlar.

Aqranulositlərin nüvəsi sferik, oval ya paxlaşəkilli olurlar, paycıqlara bölünmür, sitoplazmada spesifık dənələr olmur. Onlar 2 qrupa bölünürlər: limfositlər və monositlər.

QRANULOSİTLƏR (dənəli leykositlər)
Neytrofil qranulositlər, yaxud neytrofillər, dairəvi olub, diametri 7-9 mkm-dur. Leykositlərin ümumi miqdarının 65-75 %-ni təşkil edirlər.
21

Neytrofillərin sitoplazması zəif oksifildir, orada kiçik də nəciklər aşkar edilir, Romanovski-Gimza metodu ilə boyama zamanı bu dənələr çəhrayı-bənövşəyi rəng alır. Sitoplazmanın səthi-periferik hissəsi qatı homogendir, dənələr yoxdur, burada nazik filamentlər yerləşirlər. Bu qat neytrofillərin amöbvari hərəkətində, psevdopadilərin yaranmasında əsas rol oynayır. Qeyd edildiyi kimi, leykositlər öz funksiyalarını yerinə yetrmək üçün iltihab ocağına və ya zədələnmiş toxumalara miqrasiya edirlər. Strukturuna və kimyəvi tərkibinə görə neytrofıl leykositlərin sitoplazmasındakı qranullar 2 tipə ayrılır: azurofil qranullar və neytrofil qranullar. Azurofil qranullar neytrofıllərin diferensiasiya prosesində daha əvvəl yaranır, onlara birincili qranullar da deyirlər. Onların tərkibində lizosomlar üçün xarakter hidrolitik fermentlərin aşkar olunması sübut edir ki, bu qranullar əslində birincili lizosomların bir formasıdır.

Spesifık neytrofı l dənələr isə neytrofıllərin inkişaf prosesində sonradan yaranırlar və onlar ikincili qranullar da adlanır. Onların miqdarı hüceyrənin diferensiasiya prosesində artır. Kimyə vi tərkibcə bu qranullarda antibakterial aktivliyə malik maddəl ər (lizosim, laktoferrin) aşkar olunmuşdur. Neytrofıllərin sitoplazmasında orqanellər zəif inkişaf etmişdir; az miqdarda mitoxondri, kiçik Holci kompleksi, hüceyrə mərkəzi, reduksiyaya uğramış endoplazmatik şəbəkə aşkar edilir, bunlardan başqa sitoplazmada qlikogen, lipid və s. əlavələrin olması xarakterikdir. Neytrofı l leykositlərin nüvə sində sıxlaşmış xromatin periferiyada yerləşir, nüvə cik zəif aşkar edilir. Nüvənin forması müxtəlifdir. Yetkin neytrofıllər 2-3 və daha cox paycıqdan ibarət seqmentləşmiş nüvə yə malikdirlər (seqmentnüvəli neytrofil leykositlər). Onlar neytrofıl leykositlərin əsas hissəsini (47-72%) təşkil edir. Çöpnüvəli neytrofıl qranulositlər 1-6% təşkil edir. Onlar ın nüvəsi nal və ya «S» hə rfi formasında olur. Paxlaformalı nüvəyə malik olan cavan neytrofillər isə 0,5-1% təşkil edir. Bu 3 növ neytrofillərin miqdar nisbəti klinikada böyük diaqnostik əhəmiyyətə malikdir. Məsələn, cavan və çöpnüvəli qranulositlərin miqdarının artması ya qanitirmə, yaxud iltihab ocağının olması üzündən qanyaranmanın sürətlənməsindən xəbər verir. Klinikada cavan və çöpnüvəli neytrofillərin miqdarının artması sola meylli neytrofilyoz, seqmentnüvəli neytrofillərin miqdarının artması isə sağa meylli neytrofilyoz adlanır. Neytrofillə r yüksək faqositoz qabiliyyətinə malikdirlər. İ.İ .Meçnikov onları mikrofaqlar adlandırmışdır. Bakteriya və digər hissəciklər udulduqdan sonra faqosom yaranır. Faqosom əvvəlcə spesifik qranullarla, sonra birincili qranullarla birləşir, beləliklə, faqolizosom yaranır, faqositə olunmuş mikroorqanizmlər hidrolitik fermentlərin köməyi ilə parçalanır.
Müəyyən edilmişdir ki, yetkin neytrofıllər keylonlar deyilən spesifık maddələr ifraz edirlər. Bu maddələr isə qranulositopoetik sıranın hemopoetik hüceyrələrində DNT sintezini ləngidərək leykositlərin proliferasiya və diferensiasiya proseslərinə tənzimləyici təsir göstərirlər.

Neytrofillərin həyat dövrü təxminən 8 sutkadır. Qan dövranı nda 8-12 saat dövr etdikdən sonra onlar birləşdirici toxumaya keçir və orada maksimal funksional aktivlik göstərirlər.

Vacib zülalların sintezinə lazım olan orqanellərin sayı çox az olduğu üçün neytrofıl leykositlə r uzun müddət fəaliyyət göstərə bilmirlər və bir dəfə funksional faqositar aktivlik göstərdikdən sonra məhv olurlar. İrin kütləsini belə ölmüş neytrofıllər təşkil edir. İrinin tərkibinə həmçinin makrofaq, bakteriyalar, toxuma mayesi daxildir.

Eozinofillər – neytrofillərdən ölçücə nisbətən iridir, diametri 9-10 mkm-dur, nüvəsi adətən ikiseqmentli olur. Periferik qanda ümumi leykositlərin miqdarı 0,5-5%-ni təşkil edir. Qırmız ı sümük iliyində yaranırlar, bir neç ə gün burada qalı b sonra qanla 3-8 saat sirkulyasiya edir, xarici mühitlə kontaktda olan toxumalara miqrasiya edirlər (t ənəffüs, sidik-cinsiyyət yollarının, bağırsaqların selikli qişalarına). Qanda sirkulyasiya edə n eozinofılin ölçüsü 12 mkm çatı r, birləşdirici toxumaya keçdikdən sonra ölçüsü 20 mkm-ə qədər ola bilər. Eozinofillərin həyat dövrü 8-14 gündür. Sitoplazmada yaxşı inkişaf etmiş dənəli endoplazmatik şəbəkə, ribosom, mitoxondri və çoxlu qlikogen də aşkar edilir. Sitoplazmada oval və ya poliqonal formada spesifık oksifil qranulların olması ilə xarakteriz ə edilirlər. Qranulların oksifılliyi tərkibində argininlə zəngin əsas zülalların olması ilə ə laqədardır. Bu zülal antiparazitar (antihelmint) və antibakterial təsirə malikdir. Eozinofil qranulların tərkibində həmçinin histaminaza, bir sıra hidrolitik lizosomal fermentlər də aşkar edilmişdir. Eozinofıllərin sitoplazmasında orqanellər zəif inkişaf etmişdir. Nüvəsinin formasına görə seqmentnüvəli, çöpnüvəli, cavannüvəli formalar aşkar edilmişdir. Eozinofıllər deqranulyasiyadan sonra apoptoza uğrayırlar.

Eozinofillər neytrofillərə nisbətən zəif hərəkətlidir, onlar qan dövranından toxumaya keçərək qıcıqlanma mənbəyinə doğru hərəkət edə bilirlər. Histamin, limfokinlər, immun komplekslər (antigen-

22

antitel kompleksi) və s. maddələr eozinofillə rə müsbət xemotaksis təsir göstərirlər. Müəyyən edilmişdir ki, antigen-antitel reaksiyası gedən iltihab ocaqlarında eozinofıllərin qırmız ı sümük iliyindən qan dövranına, oradan isə toxumalara keçməsini stimulə edən maddələr sintez olunur.

Eozinofıllərin faqositar aktivlik qabiliyyəti neytrofıllərə nisbə tən zəifdir. Eozinofillər orqanizmin yad zülallara qarşı müdafiə reaksiyalarında və allergik reaksiyalarda iştirak edirlər. Orqanizmə yad zülal daxil edilə rsə, eozinofillərin miqdarı artır – eozinofiliya mü şahidə olunur. Eozinofıllər bazofıl və tosqun hüceyrələr tərəfındən ifraz edilən histamini faqositə edərək onun metabolizmində iştirak edir. Həmçinin eozinofıll ər bazofillərdən və tosqun hüceyrələrdən histaminin xaric olunmasını tormozlayan spesifık faktor da sintez edirlər. Eozinofıllər antiparazitar funksiya yerinə yetirirlər. Parazitar xəstəliklər zamanı (helmintozlar, şistosomoz və s.) eozinofıllərin sayı artır. Eozinofillər parazitlərin sürfələrini məhv edirlər. Qanda adrenalinin, hipofizin adrenokortikotrop hormonunun və qlikokortikoidlərin miqdarı nın artması eozinofill ərin sayının azalmasına - eozinopeniyaya səbəb olur. Eozinofillərin qanda dövretmə müddəti 3-8 saatdır, sonra onlar birləşdirici toxumaya keçərək orada fəaliyyət göstərirlər.