Умумий якуний назорат саволларga-javob. “Parazitologiya” fani, uning biologiya fanlari tizimida tutgan o’rni va boshqa fanlar bilano’zarobog’liqligi

14._Parazit-xo’jayin munosabatlari klassifikatsiyasi: haqiqiy, obligat, koptiv, abortiv munosabatlar.Parazit-xo'jayinbir-biribilan o'zaro bog’liq bo'lgan biologik sistema bo'lib, bundaymunosabatdanfaqatbirtomon, ya’ni parazit foyda ko'radi. Parazit xo'jayinga zararli ta'sir ko'rsatib,kasallikkeltirib chiqaradi. Parazitni bu xususiyatiga parazit patogenligi deyiladi.
Ko'pchilik parazitlar ayniqsa gelmintlar rivojlanish sikli xo'jayin almashtirish
yo'li bilan boradi. Gelmintlarni rivojlansh siklida albatta oraliq xo'jayin ishtirok etsa
bularni biogelmintlar (mushuk ikki so’rg’ichlisi, qora mol tasmasimon chuvalchangi,
keng tasmasimon chuvalchang va boshqalar) keltirib chiqaradigan kasalliklarini
biogelmintozlar deyiladi. Gelmintlarni rivojlanish siklida oraliq xo'jayinlar ishtirok
etmasa geogelmintlar (askarida, qilbosh nematoda va boshqalar), keltirib
chiqaradigan kasalliklarini esa geogelmintozlar deyiladi. Ayrim gelmintlar bilan
to'g’ridan-tog’ri zararlanish mumkin (bolalar gijjasi), bunday gelmintlarni kontakt
gelmintlar, ularni keltirib chiqaradigan kasalliklarini, kontakt gelmintozlar deb
ataladi. Bu atamalar fanga parazitolog olimlar K.I.Skryabin, R.S.Shults, E.S.Shulman
va boshqa yirik gelmintolog olimlar tomonidan kiritilgan.
Parazit-xo'jayin o’rtasidagi munosabatlar klassifikatsiyasi birinchi marta
K.I.Skryabin va R.S.Shults (1937, 1940) tomonidan ishlab chiqilgan. Avvaliga bu
munosabatlarni ikkita kategoriyaga bo'lib o'rganilgan. Obligat va fakultativ
munosabatlar.
15._Parazitlarning patogenligi. Biogelmintlar, geogelьmintlar, kontakt gelьmintlar va ular keltirib chiqaradigan kasalliklar.Invazion va infektsion kasalliklar. Parazitlar xo'jayinlarigaturlichata'sir ko'rsatadi va ularda har xil kasalliklarni keltirib chiqaradi. Hayvonot dunyosikeltirib chiqaradigan kasalliklar invazion yoki parazitar kasalliklar (asosan parazit
chuvalchanglar, o'rgimchaksimonlar, hasharotlar hamda bir hujayrali hayvonlar
tomonidan qo'zg'atiladigan kasalliklar) deyiladi, o'simliklar dunyosi keltirib
chiqaradigan kasalliklar esa infektsion kasalliklar deyiladi(viruslar, bakteriyalar,
zamburug’lar).Xo'jayinning bitta organi yoki butun organizmida joylashgan parazitlar
yig’indisiga – parazitotsenoz deyiladi va u yerdagi o’zaro munosabatlar sinergetik
(bir-birini to’ldiruvchi) yoki antogonistik (qarama-qarshi) xarakterga ega bo’ladi.
Xo’jayinda bir nechta parazit bo’lsa (parazitotsenoz), parazitlarning umumiy
patogenlikxususiyatiyanadaortadi.Parazitlarning patogenlik ta’siri ko’p omillarga ya’ni, parazitningturiga,tanadatarqalishiga, invaziya intensivligiga, xo’jayinni fiziologik xolatiga va hokazolargabog’liq.Organizmdagi turli parazitlar xo'jayin organizmiga turlicha ta'sir ko'rsatadi. M:askarida bilan zararlangan odamlarda bakteriyali dizinteriya juda og’ir o'tadi va qiyindavolanadi. Yoki aksincha askaridoz, ankilostomidoz bilan og’rigan kasallarda
lyamblioz bilan kasallanish, gelmintlar bilan zararlanmaganlarga qaraganda 2-4 marta
kamroq uchraydi. Turli gelmintlar bilan zararlangan odamlarda tuberkulyoz, Botkin
kasalligi (sariq), qorin tifi va boshqa infektsion kasalliklar juda og’ir o'tadi. Invazion kasalliklarni har birini alohida nomlash uchun kasallik qo'zg’atadigan
parazit avlodi nomini oxiriga “az”, yoki “oz” qo'shimchasi qo'shiladi. M: Amyobalar
keltirib chiqaradigan kasallik, amyobiaz, Ascaridalar avlodi vakilari qo'zg’atadigan
kasallik askaridoz, Fasciola avlodi vakillari qo'zg’atadigan kasallik fastsiolyoz deb
ataladi.Parazitar kasalliklarni klinik belgilari turlicha bo’ladi. Kasallik belgilari
yashirin (yopiq), namoyon bo’lsa ham turli boshqa kasalliklarga xos belgilarni paydo
bo’lishibilankechadi:-surunkalicharchash;-ishtahanio’zgarishi(yomonlashuvi);- asabiy bo’lib qolish;- ovqat hazm qilish sistemasidagi buzilishlar(ko’ngil aynashi, qayt qilish, ich
qotishi, ich ketishi, qorin dam bo’lishi, gaz hosil bo’lishi);
-so’lakoqishi;- anemiya, qondagi o’zgarishlar(eyzinofiliya, SOE ortishi va boshqalar);
-to’qimalardavasuyaklardaog’riq;-boshog’rig’i;-uyqusizlik;- davriy harorat oshishi (37-38o C);
-gipovitaminoz;-teridagibelgilar;-allergiko’zgarishlar;-nafasolish yo’llari kasalliklari(bronxit);
-uyqudatishg’chirlatishvaboshqalar.Parazitar kasalliklar klinik belgilarini xilma-xilligi bilan hamxarakterlanadi.Bular asosida parazitning biologik xususiyati yotadi. U avvalo parazitni
xo’jayinning qaysi organ va to’qimasida joylashganligi bilan bog’liq bo’ladi.