Umumiy ma'lumoti tayyori. Doc

Iqtisodiyotni nodavlatlashtirish usullari 
№
Usullar 
Usulning mazmunn 
Usulning 
mexanizmlari 
Nosalbiy 
tomonlari 
Salbiy 
tomonlari 
1 
Bozorni 
liberallash 
tirish 
Erkin baholar 
kiritilishi, 
raqobatga yo’l 
ochish, bozor 
qatnashchilar- 
ini ko’pay- 
tirish 
Baho,raqobat,privat
izatsiyasiz 
nodavlat-lashuv 
Mayda korxo- 
nalar ko’payi- 
shi, bozorda 
taklifning 
o’sishi, bozor 
tuzilishining 
o’zgarishi 
Bahoning ko’- 
tarilib bo- 
rishi 
2 
Davlat shax- 
siy aktsio- 
ierli kor- 
xonalarni 
yaratish 
Aktsioner ka- 
pitalida dav- 
lat hissasini 
kamaygirish 
Soliq, kredit 
Mulkchilar 
ko’payadi, er- 
kin iqtiso- 
diy faoliyat 
o’sadi 
Tabaqalashuv 
kuchayadi 
3 
Davlat iq- 
tisodiyo-tiga 
xos nobozor 
usullarni 
ketma-ket 
yo’q qi-lish 
Davlat kor- 
xonalarida 
bozor muno- 
sabatlarini 
qo’llash 
Byudjet, kre- 
dit, xususiy 
investitsiya- 
lardan foy- 
dalanish 
Davlat buyurt- 
malarini qis- 
qartirish, 
korxonalar 
faoliyatini 
yaxshilash 
O’tish bi- 
lan bog’liq 
ishlab chi- 
qarishning 
vaqtincha 
qisqarishi 
4 
Х
ususiylashtirish 
Davlat mul- 
kini xususiy- 
lashtarish 
Auktsion, ak- 
tsiyalar sota- 
lish, tekin- 
ga mulkni 
tarqatish 
Mulk egasini 
topadi, uning 
samarador-ligi 
oshadi 
Ta’siri 
ma’lum vaqt 
O’tgandan 
kuchga kiradi, 
katga o’zga- 
rishlarni 
talab etadi 
Lekin xususiylashtirishning ijobiy tomoni shuki, u mulkning real — xaqiqiy 
egasini topadi. Bilamizki, mulk egasini topmaguncha samaradorlik bo’lmaydi. Demak, 
bozor mexanizmlari ishga tusha boshlaydi, ishlab chiqarish o’sib, taklif kuchaya 
boradi. 
Rivoj topgan mamlakatlarda xususiylashtirish moliya bozoriga ta’sir etadi, 
natijada sotiladigan aktsiyalar ko’payishi bilan taklif ortadi. Bu hech qanday 
xarajatlar bilan borliq bo’lmaydi va iste’mol buyumlariga bo’lgan talabning 
qisqarishiga olib keladi. Foydali bo’lgani uchun fuqarolar xursandlik bilan davlat 
mulki-ning sotilishida faol qatnashadilar. Inflyatsiyaga qar-shi ta’sir kuchli bo’ladi. 
Daromadlarning bir qismi ak-tsiyalar sotib olishga sarflanganligi sababli tovar va 
xizmatlar bozorida talab pasayadi. Angliya, Frantsiyaga o’xshagan mamlakatlarda 
privatizatsiya jarayonida xuddi shunday voqelik yuz bergan. 
Rossiyada axvol boshqacha bo’lib, xususiylashtirish cheklari chiqarildi, bu 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

76 
ijtimoiy-siyosiy muvozanatga ancha yordam berdi. 
Х
ususiylashtirishning muvaffaqiyati uchun bir nechta shartlarni bajarish talab 
etiladi. 
1. Mulkning taqdirini belgilashda, imkoni bo’lsa privatizatsiyalashtiriladi. 
Bunda nohaqlik, nazoratsizlik yuz bermasligi uchun, avvalo davlat mulki 
sub’ektlarining to’la aniqligi talab etiladi. 
2.
Privatizatsiya iqtisodiyotning bozor potentsiallarini tezda ishga solishi 
uchun kapitallar harakatini ta’minlash, ularning tarmoqlararo va sohalararo siljish 
yo’llarini ochish talab etiladi. 
3.
Sotiladigan aktsiyalarning oldindan ma’lum bo’lishi. Rivojlangan 
mamlakatlarda bu jarayon xaqiqiy bozor usulida erkin tarzda bo’lmaydi. Masalan, 
Frantsiyada 
sotiladigan 
korxonalar 
aktsiyalarining 
10 
foizi 
korxona 
xodimlariga 
past 
bahoda 
sotiladi, 
15 
foizi 
chet 
elliklarga, 
50 
foizi 
Frantsiya 
fuqarolariga 
va 
bank, 
muassasa, 
korxonalar, 
fondlarga, 
qolgan 
25 
foizi 
esa 
yirik 
moliya 
institutlariga 
sotiladi. 
Germaniyada 
esa 
davlat o’ziga 51 yoki 25 foizini qoldiradi. 
4.
Х
ususiylashtirishning 
oxirigacha 
amalga 
oshishini 
ta’minlash uchun mulkning biri xususiylashtirilib, ikkinchisini byurokrat apparat 
qo’lida qolishiga yo’l qo’yilmaslik kerak. 
Yuqoridagi shartlar bajarilsa, xususiylashtirish muvaffaqiyatli o’tadi. Masalan, 
Germaniyada bu qiyinlik bilan ko’chdi. Chunki, mahalliy hokimiyatlarning huquqlari 
katta. Angliyada "British Genekom"ni privatizatsiya qilish natijasida 2,25 mln. 
kishi sherik mulkdor bo’lishdi. Bu, korporatsiyaning 96 foizi xodimlariga teng, degan 
so’z. 
Davlat xususiylashtirishni kengaytirar ekan, demak u o’z faoliyatini bozor 
iqtisodiyoti talabiga moslashtirish, uning rivojini kuchaytirish va talab tomon to’la 
harakatda bo’lish, iste’molchilar uchun zarur tovarlar bi-lan bozorni to’ldirishni 
ko’zda tutadi. Privatizatsiya ishlab chiqarish samaradorligi va aholining yuqori 
darajali turmushini ta’minlash uchun bo’lgan harakatdan iboratdir. 
O’zbekistonda raqobat bozoriga xos erkin iqtisodiyotni shakllantirishda albatta 
xususiylashtirish muxim asos bo’lib, u tezlashtirilishi kerak. Ammo yuqoridagi 
shartlar-ni e’tiborga olish va sharoitga qarab yuqorida ko’rsatib o’tilgan usullardan 
foydalanishni esdan chiqarmaslik shart. 
Х
ususiylashtirishni iqtisodni liberallashtirish 
bilan bog’liq holda olib borish maqsadga muvofiqdir. Chunki, liberallashtirish 
bevosita bozorni kengaytiradi, ya’ni bu jarayonga hoziroq ta’sir ko’rsatib, tezda 
samara bera boshlaydi. 
Respublikamizda baho liberalligi amalga oshdi va o’z samarasini bermoqda, 
boj sohasidagi amaliy ishlar chet tovarlarining ichki bozorimizda o’z o’rnini 
kengaytirmoqda. Pul-kredit sohasidagi ishlar, milliy pulning mustahkamlanishi 
kabilar bozor munosabatlariga o’tishni tezlashtirmoqda. 
Lekin xususiylashtirish sohasida ham bir qancha ishlar bajarilib, bunda davlat 
katta tashabbuskorlik qilmoqda. Pulli, pulsiz va imtiyozli usullar keng 
qo’llanilmoqda. Aytaylik, turar joylarni xususiylashtirish juda tez vaqt ichida keng 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

77 
miqyosda o’tkazildi. Bunda imtiyozli usul qo’llanilib, uy-joylar arzon bahoda kam 
pul hisobiga O’zbekiston fuqarolarining xususiy mulkiga aylantirildi. Maishiy 
xizmat ko’rsatish korxonalari, avvalo mayda va o’rta, so’ngra katta savdo 
korxonalari ham xususiylashtirildi. Bunda xizmatchilarga imtiyozli sharoitlar yaratib 
berildi. 
Auktsion yo’li bilan kim oshdi savdosi orqali nodavlatlashtirish ham 
qo’llanilib, bu asosan viloyat va tumanlar hududlarida o’tkazilmoqtsa. Tez vaqt 
ichida davlat sanoat, qurilish, transport korxonalarini aktsionerlashtirish tufayli 
mulkchilarning soni ancha kupaytirildi. Bunda korxona xizmatchi va ishchilariga 
ustuvorrlik xuquqi berilib, avvalo ular cheklangan aktsionerpshk korxonalariga ay-
lantira boshlandi. 
O’zbekistonda ham xususiylashtirishda chet el kapitali qatnashib, mulk sotib 
olishi mumkin. Bu mulk tur-liligi sharoitini yaratishda ahamiyatlidir. 
Х
ususiylashtirishning tezlik bilan olib borilishi shuni ko’rsatadiki, O’zbekistonda 
ming-minglab xususiy korxonalar paydo bo’lmoqda. Ularning soni 2003 yilga kelib 
mingdan oshib ketdi. 
Х
ususiylashtirish natijasida davlat monopoliyasiga barham berilmoqda, 
nodavlat mulkning barcha shakllari rivojlanmoqtsa. 
Х
ususiy mulkchi ishlab 
chiqaruvchilarning mikdori borgan sari ko’payib, erkin iqgisodiy harakat sharoitini 
yaratuvchilarga raqobat uchun qadam tashlanmokda. Natijada mulk egasini topib, 
undan foydalanish samaradorligini to’xtovsiz oshirib borish sari siljish 
tezlashmoqda.