Umumiy psixologiya

14.4.Mustaqiltafakkurnirivojlantirish

O‘quvchinimustaqilta’limolishgao‘z-o‘zinirivojlantirishgatayyorlashbugungikunmaktabiningasosiyvazifasidir.

Ta’limjarayonidao‘quvchiningmustaqilta’limolishinifaollashtirishzarur. Mustaqilta’limmasalasiningqo‘yilishi, echish, o‘z-o‘zininazoratvabaholashningyo‘llarinio‘quvchitomonidantanlanishivabajarilishibilanxarakterlanadi.

O‘quvchilardamantiqiytafakkurnirivojlantirishuchunfikrlashxususiyatlarinishakllantirishzarur. Fikrlashoperatsiyalariasosidadarsjarayonifaollashtiriladi. Buo‘qituvchining: «Nimauchun?», «Qandaymaqsadda?», «Sabablariqanday?», «Natijanimauchunshundaybo‘ldi?-»singarisavollarningmuhokamasiorqaliamalgaoshirilishimumkin. O‘qituvchilarnievristik, muammolivaziyatlargatortish, tanqid, gumonholatlarinimuhokamaqilish, ulardagimuammolarnimustaqilholdatopishvaularniechishuchuno‘zloyihalarinituzishvahimoyaqilisho‘quvchilartafakkuriningma’nodorvaunumdorbo‘lishigaxizmatqiladi.

SHaxsningmustaqilfikrlashjarayoninihamnazariy, hamempirikjihatdanijtimoiypsixologikhodisadebqarashuchunasosbo‘luvchimanbalarmavjudki, ubundainsonningushbuqobiliyatiuningmuayyankichikguruhlarmuhitidaegallaganijtimoiymavqeivaundagifenomenlarnuqtainazaridanqarashmaqsadgamuvofiq. Masalagabundayyondashuv, engavvalo, AQSHpsixologiyailmiymaktabiningma’luman’analarigaaloqadorbo‘lib, bug‘oyalarningyiriknamoyandalariqatorigaD. Dyui, G.Ollport, V.Kvinn, D.Ash, D.MayersShuningdek, shvetsarmaktabiningbuyukvakiliJ.Piajevaboshqalarnikiritishmumkin.

AQSHpsixologiD. Dyuifikrlashningijtimoiypsixologikmohiyatinifikrnishakllanishmuammosigabog‘labo‘rganganolimhisoblanadi. Uningta’kidlashicha, tajribabilanbilimlarfikrningmanbainitashkilqiladi. Agarshaxsmuammobilanqismantanishbo‘lsa-da, umuammonihalqilishuchunfikryuritishimumkin. Agarshaxsoldidamuammotursa-yu, lekinbundaysharoitnio‘zichigaolgantajribabo‘lmasa, butaqdirdashaxsfikrlayolmaydi. Muallifningta’kidlashicha, hayratlanishharqandayfanningonasidir. Qiziquvchanliko‘ziningdastlabkiko‘rinishidahayotiylikningmo‘l-ko‘lligini, tabiiyquvvatningko‘pliginiifodalaydi. “Qiziquvchanlikningyuqoribosqichibilishgaintilishningijtimoiyqo‘zg‘atuvchilarita’siriostidarivojlanadi. “Bu nima?”, “Nimaga?” kabi so‘roqlar shaxs mavjudligining asosiy belgilari sifatida gavdalanadi. Insonning “Nimaga?” so‘rog‘i ilmiy tushuntirishni talab etmaydi: uni harakatga keltiruvchi motiv - bu odamning sirli olam bilan kengroq tanishish ishtiyoqidir. O‘qituvchining vazifasi - muqaddas hayratlanish uchqunini so‘ndirmaslik, qiziquvchanlik alangasini avj oldirishdan iboratdir”¹. Bunda o‘qituvchi o‘quvchilarga osonligi yoki qiyinligi bilan bir-biriga proporsional topshiriqlarni berishi maqsadga muvofiq. Agar topshiriq juda oson bo‘lsa ham tadqiqot uchun ilmiy mahsula yaratilmaydi, juda murakkab vazifa ham muammoning echimini topishga ishonchsizlik tuyg‘usini uyg‘otadi. O‘zgalar muhitida mulohaza bildirish shaxsda ishonch hissini takomillashtiradi, u o‘z navbatida mustaqil fikrlashni shakllantiradi.

JonDyuimustaqilfikrlashniinsontaraqqiyotininggenezisibilanbog‘laganligitufayli, barchaomillarorasidashaxsningtashqiijtimoiymuhitgaintilishodatinimuhimekanliginita’kidlaydi. Bolatabiatano‘ziatrofdagilarbilanuzluksizmunosabatlaro‘rnatishgamoyilekanligininamoyonetadi. Uo‘zining “Bizqandayo‘ylaymiz?” (1910), “Logika” (1938), “Ta’limtamoyillarivaamaliyotigakirish”(1889), “Jamiyatvauningmuammolari” (1894) kabiqatorasarlaridapsixologiyaharbirmasaladajamiyatningijtimoiyomillarta’siridarivojlanishiqonuniyatlariniyoritishgayordamberishiniisbotlashgamuvofiqbo‘lgan.

Xususan, muallifningtafakkurvafikrlashgaoidfikrlario‘zigaxosxususiyatgaegabo‘lib, “tafakkur” kategoriyasidanko‘ra, “fikrlash”, “mulohazayuritish” deganatamalarniishlatishniafzalko‘radi. Ububilan “mavjudtajribanianglashvayangiqarorlar, fikrlarningmujassamlashuvi” jaryoninitushunadi. Fikrlovchiongningishlashiuchun, uningfikricha, unidoimomashqqildirish, yangiodatlarbilanboyitibborishikerak. Dyuinazariyasidagiyanabirmuhimjihat, fikrlashniijtimoiypersepsiya – persepiyamaydonibilanbog‘layolganligidir. Uhamgeshtaltpsixologiyavakillarifikrlariniyanadarivojlantirib, fikrlashuchunmuammolivaziyatlarnio‘zichigaolgan, ijtimoiymunosabatlar (sotsium) maydonidagipersepsiyamuhimrolo‘ynashini, bunarsainsonningmavqeinibelgilashinita’kidlaydi. Faqatoxirgimuammolarmadaniyatshunoslikvaijtimoiyfanlarningpredmetiekanliginiuqtiradi. Bufikrlarma’lumma’nodaijtimoiytasavvurlarqonsepsiyasivakillariuchunmetodologikturtkirolinio‘ynadi (E. Dyurkgeym, S.Moskovisivab.q.) To‘g‘ri, uumriningoxirigakelib, ushbumuammonisiyosatshunoslikbilan, jamiyatdademokratiyaningbarqarorlashuvibilanuyg‘unlashtirishorqaliinsonfikrlashtarziningijtimoiymohiyatiniisbotqilaolgan, aynanta’limsamaradorliginishumuammoningechimibilanbog‘lashniuddalaganolimdir.

SHveysariyalikpsixologA.N.Perre - Klermonningta’kidlashicha, bolatafakkuriningrivojlanishiuningboshqatengqurlaribilano‘zarota’siro‘tkazishigabog‘liq. O‘qituvchitomonidanbundayo‘zarota’siro‘tkazishnitashkiletilishvaboshqarilisho‘quvchilarningbilishfaoliyatimahsuldorligiga, ulardao‘quvmotivatsiyasiningvujudgakelishigata’siretadi. Muallifningfikricha, hamkorlikfaoliyatinito‘g‘ritashkiletishningshakllari, turliijtimoiyqatlamlargamansubbolalarningtaraqqiyotdarajasigabog‘liq, Shuninguchunqiyinchiliklarniengishdamahsuldorusulqo‘llanishijoiz.