Umumiy psixologiya

15.4.Mehnatfaoliyatiningtarbiyaviyahamiyati

Mehnat - shaxsvajamiyatningmoddiyvama’naviyehtiyojlariniqondirishuchunzarurbo‘lganijtimoiymahsulotlarnietishtirishgaqaratilganfaoliyatdir.

Mehnatshaxsningrivojlanishshartidir. Odamningpsixikjarayonlarifaqatfaoliyatjarayonidavujudgakeladi. Shuninguchunfaoliyatningturliko‘rinishlarinio‘rganishkengpsixologikahamiyatgaegadir. Mehnatjarayonidaodamo‘ztabiatinio‘zgartirdi.

Insonningonglivamaqsadgaqaratilganmehnatfaoliyatiharvaqtma’lummotivlarningbo‘lishinitaqozoqiladivauodamnima’lumfaoliyatgayo‘naltiradi.

Mehnatfaoliyatio‘zigaxosxususiyatgaegadir. Mehnatfaoliyatininghammaturlari (aqliy, jismoniy, ijtimoiyfoydalimehnat) bir-birlarigata’sirqiladi, bir-birinito‘ldiradi, bubilanodamningmehnatfaoliyatito‘laqonlibo‘laboradi.

Mehnat faoliyati inson ongini har tomonlama shakllantiradi. Har tomonlama rivojlanish shaxsni tarbiyalashning asosiy sharti shaxsning ongli aktivligidir. Psixologik tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, odam biror maqsadni ko‘zlab mehnat qilsa, bu mehnatning samarasini oldindan tasavvur qilsa, o‘sha mehnat unumli bo‘ladi. Mehnatda o‘quvchi shaxsining xarakteri va irodasi tarbiyalanadi, kuzatuvchanligi, diqqati rivojlanadi, analiz va sintez qilishga o‘rganadi, umumlashtiradiva taqqoslaydi. Mehnat Yoshlarni ziyrak bo‘lishga, farosatlilik, epchillik, ixchamlik kabi sifatlarini, hayolini o‘stiradi.

Mehnat faoliyati o‘quvchining axloqiy rivojlanishi va mukammallashishida katta ahamiyatga egadir. Mehnat bolalarni jismonan chiniqtiradi, estetik didlari, nerv sistemasining mustahkam bo‘lishini ta’minlaydi.

Ta’lim - tarbiyajarayoniodamniijtimoiyfoydalimehnatningharxilturlariuchunzarurbo‘lganbilimlar, malakahamdako‘nikmalarbilanqurollantiradi. Ma’lumki, insono‘ztabiatijihatidanmehnatfaoliyatibilanshug‘ullanmayyashayolmaydi. O‘quvchishaxsitarkibtopishiningyo‘llaridanbiri – mehnatfaoliyatidir.

Mehnatfaoliyatifaqatshaxsnitarbiyalaydideganumumiyxulosachiqaribbo‘lmaydi. To‘g‘ri, mehnatbarchasharoitlardahamishashaxsnitarkibtoptiradi, ammobuerdagapumumanshaxsnitarkibtopishito‘g‘risidaemas, balkishaxsnimuayyanhislatlariga, sifatlariga, jamiyatga, jamoaga, dunyoqarashvae’tiqodlarigamunosabatlarinito‘g‘riyo‘naltirganmajmuaga - sistemagaegabo‘lganmustaqiljamiyatkishiningshaxsinitarkibtoptirishhaqidaboradi. Mehnatjarayonishaxsnimehnatsevarlik, faollik, ozodalikkabimehnatgabo‘lganmunosabatniifodalashhislarinitarkibtoptirishga, qiyinchiliklarniengaolishfazilatlarini, kuch-g‘ayratini, aktivlik, qat’iylikkabimuayyanmaqsadniko‘zlashhislarinio‘stirishga; yalqovlik, loqaydlik, passivlikkabarhamberishkabiYoshavlodnihartomonlamaetuk, barkamoltarbiyalashgaqaratilgandir.

Insonshaxsinietuk, barkamoltarbiyalashvositasibo‘lganmehnatnimohiyatiuningmaktabo‘quvchisiyokiYoshlarhayotidaqandayo‘rintutganligiemas, balkio‘quvchining, Yoshlarning - engmuhimijtimoiytushunchamunosabatiniqandayligidan, qandayxarakterdaekanligidan, o‘quvchiningmehnatjarayonidakattalarvao‘rtoklaribilanqandaymunosabatdabo‘lishlaridaniboratdir.

Yoshlarnimehnatgaijobiymunosabatdabo‘lish, jamiyatgahurmat, o‘zxatti-harakatlarinikeraklitarzdayo‘lgasolishvatuzatishjarayonlarinitarkibtoptirish, bularninghammasiharqandaymehnatjarayonidahamemas, balkimaxsusuyushtirilgan, muayyantarkiblardaamalgaoshiradiganmehnatfaoliyatidaginayuzberadi. ShuninguchunYoshlarni, o‘quvchilarni, bolalarningmehnattarbiyasinito‘g‘riuyushtirish - to‘g‘ritashkilqilaolishshuqadarmuhimdir. Mehnattarbiyasiningmuvaffakiyatiko‘pjihatdano‘quvchishaxsinitarkibtoptirishmuvaffaqiyatigabog‘liqdir. Mehnattarbiyasitajribalari, pedagogik-psixologikizlanishlargadoirmateriallarmehnatnihaqiqatdanhamYoshlarnitarbiyaolishigaaylantiradiganquyidagishartlarniifodalabberishimkoniniyaratadi:

1.O‘quvchilarmehnatiijtimoiyfoydalibo‘lishikerak. Yoshlarvao‘quvchilaro‘zmehnatiningmuayyanijtimoiyqiymatga, ijtimoiyahamiyatgaegaekanligi, kishilarga, jamiyatga, jamoalargafoydakeltirishinianglabetmog‘ilozim. Bumaktabfoydasigaqilinganmehnat - maktabnijihozlash, qo‘llanma,darsliklarnita’mirlash, maktabhovlisiniobodonlashtirish, ko‘kalamzorlashtirishvah.k. Biroq, shuninazardatutishlozimki, o‘quvchilarfaqato‘zumummaktabjamoalariningfoydasiuchunginaemas, balkijamiyatfoydasiuchunqilinadiganmehnatdahamishtiroketishlarilozim. M: O‘quvchilarningumumshahar, tumanmiqyosidagishanbaliklardaishtiroketishiyokiumumxalqyokimahallalardagihasharlardaishtiroketishiningtarbiyaviyahamiyatibeqiyosdir.

2. Ijtimoiyqiymatgaegabo‘lganfoydalimahsulotmehnatnatijasibo‘lishi.

O‘quvchio‘zmehnatiniyaqqolvaaniqko‘rishilozim. SHumunosabatbilano‘quvchinio‘zmehnatinatijalariningijtimoiyvazifasibilanmufassaltanishtirish, o‘quvchigauningmehnatinikimgakerakliginiko‘rsatishjudamuhim. M: O‘quvchilartomonidantemir-tersak, qog‘ozyig‘ishlarvauningnatijasinibilishyokijamoaxo‘jaliklaridasabzavot-mevaterish….

3. 
   O‘quvchilarningmehnatijamoamehnatibo‘lmog‘ikerak. Jamoamehnati - umumiymehnatvazifalarinibirgalikdabajaradigan, umumiymaqsad, umumiyvazifalarbilanbirlashibqilinadiganmehnatdir. Manashundaymehnatginao‘quvchilarning, Yoshlarningo‘zxatti-harakatlarinijamoairodasigabo‘ysundiraolishsifatlarinitarbiyalaydi. Mehnatfaoliyatijarayonidashaxsiyyutuqlarginamehnatmanbaibo‘lsa, jamoatchiliksifatlarinitarkibtoptirishuchunasosbo‘lmaydi. Jamoabilanamalgaoshiriladiganish, yumushmehnatningumumiynatijalari, o‘quvchilarning (insonlarning) harbiriniko‘rsatkichlarigabevositabog‘liqbo‘ladi.
   

O‘quvchiningmehnatitashabbuskorvaijodiymehnatbo‘lishikerak. Manashundamehnatishningijodiytomonigaqiziqadigan, shunchakibirfoydaliishqilishgaemas, balkiyangilikka, o‘ztashabbusininamoyonqilishimkoniyatlariniqidirishgaintiladigano‘smirlarvayuqorisinfo‘quvchilariningYoshpsixologikxususiyatlarigamosbo‘ladi. O‘quvchilar, Yoshlarorasidashungaerishishkerakki, Yoshlarningo‘zlarimehnatvazifalarinihalqilishningengyaxshiusullariniqidiribtopsinlar, o‘zlario‘zfaoliyatlarinirejalashtirsinlar, tayyorgarlikko‘rsinlar.

4. MehnatjarayonidaayniqsaYoshlar, o‘quvchilaro‘z-o‘ziniuyushtirishvamustaqilmehnatqilishningharxilshakllariniqo‘llashlarilozim. Gapfaqato‘quvchilarningtashkilotchilikmalakalarinihosilqilishdaginaemas, balkio‘z-o‘ziniuyushtirishningmustaqillikkarahbarlikqilishvabo‘ysunishmalakalarini, ijodiytashabbusni, ma’suliyathamdajamoatmanfaatlarini, ijodiytashabbusni, hisqilishsifatlarinitaraqqiyettirishgayordamberadi.

5. O‘quvchilarningmehnatiularningo‘zlariuchunqiziqarlibo‘lishilozim. Ayniqsa, kichikmaktabo‘quvchilariningmehnatibevositaqiziqishlargaasoslanadi, lekino‘quvchilarniqiziqarlibo‘lmaganmehnatbilanshug‘ullanishgahamodatlantirishahamiyatlidir.

6. O‘quvchilarningmehnatiularningkuchigayarashabo‘lmog‘ilozim. Mehnato‘quvchilarnihaddantashqariko‘pkuchsarfqilishga, judatoliqibqolishgaolibbormasligilozim. Mehnatbolaningkuchiga, jismoniyrivojlanishiga, Yoshigamosbo‘lsa, undabolamuvaffaqiyatgaerishadi, aksinchaumosbo‘lmasa, ubolapsixikasigaqattiqta’sirqiladi, bolao‘zkuchigaishonchniyuqotadi, xattokuchietadiganishnibajarishdanhambo‘yintovlaydi.

7. O‘quvchilarningmehnatita’limfaoliyatibilanbog‘liqbo‘lishiyaxshinatijaberadi, chunkiularningnazariyolganbilimlaribilanmehnatfaoliyatlariniuzviyravishdashundaybog‘lashzarurki, ularningmehnatibiologiya, kimyo, geometriyanibilishni, chizmalarchizishhamdaularnitushunibolabilishnitalabetsin.

8.O‘quvchilarnimehnatbilanjazolashgavamehnatiuchunjazolashgaasloyo‘lqo‘yibbo‘lmaydi. CHunkibolaungakuchsarfqiladi, mashaqqatchekadi.

9.O‘quvchidanishnishunchakibajarishiniemas, balki, asbob-uskunalarga, materiallarga, mehnatqurollarigaehtiyotkorlikbilanmunosabatdabo‘lishinitalabetishzarur. Bushartlargaamalqilish - bolauchunmehnatfaoliyatiningqiziqarlifaoliyatgaaylanishigaimkonyaratadi. Ulardazo‘rma’naviyqoniqishhislariniuyg‘otadi, mehnatjarayonidao‘quvchilarto‘g‘riijtimoiyxatti-harakatlarningamaliytajribasiniegallaydilar. Insonshaxsiningshakllanishibolanimehnatgabo‘lganijobiymunosabatiorqalipaydobo‘ladi. Yoshlarmehnatqilishorqalio‘z-o‘zinianglaydi, o‘zmehnatisamarasiniko‘rishesaunimehnatgaijobiymunosabatinishakllantiradi.

Demak, Yoshlarbajaradiganmehnatjiddiymehnatgahavaso‘tiniyoqishilozim, bundaymehnatsizodaminsonsha’nigayarashadiganhayotkechiraolmaydi. Mehnatodamningtug‘maehtiyojidir. Yoshlarnimehnatsevarlikruhidatarbiyalashengmuhimvazifalardanb

1-дан, уларни ёшлигидан бошлаб ёш хусусиятларнига хос меҳнат турларини бажаришга ўргатиш;
iridir. Buninguchun:









Yoshlarnimehnatsevarlikruhidatarbiyalashvaunijahonandozalaridarajasigaetkazishhozirgizamontalabidir.

Yoshlarimiznimehnatevarlikruhidatarbiyalashyangichaasoslarda, ya’ni 1-danmilliyqadriyatlarimizzaminidava 2-dan, rivojlanganmamlakatlartajribasidano‘zinioqilonajahonandozalarininamunasidayo‘lgaqo‘yishlozim. CHunkimehnatsevarlik - manaviytushunchabo‘lib, usubekt - obektmunosabatlaridashakllanadivanatijalarinamoyonbo‘ladi. Lekin, ob’ektsubektmunosabatlari - qobiliyatvaimkoniyatlarigabog‘liq. SHundaginasubekt-obektmunosabatlarinishaxsdamalum, o‘zidamehnatsevarliksifatiniaksettiruvchitarkibiyqismlarinishakllanishigaimkonberadi.

Javobgarlik, sabr-toqat, intizom, madaniyxulq, o‘zaroyordamsifatlarini, tashabbuskorlik, mustaqillik, topshiriqlarnisifatlibajarish, fahm-farosatlilik - mehnatsevarlikdarajasimeyoridir. Rivojlanganmamlakatlarningmehnatsevarliktarbiyasibo‘yichaandozalarnio‘zbekmilliykadriyatlaribilanqarama-qarshiemas, aksinchaumumiylikkaega.

Umumjahonandozalaridamehnatsevarliktarbiyasi - shaxsrivojlanishijamiyatmaqsadvavazifalariningmarkazidadir; jamiyatnimuvaffaqiyatlimoddiyvamanaviyrivojlanishiharbirshaxsningshakllanganlikdarajasibilanbog‘liq; jamiyato‘ziningharbirazosigao‘zininglayoqati, imkoniyati, qobiliyatlariniyuzagachiqarishgashart-sharoityaratibbersagina, udemokratikinsonparvarlikjamiyatidir. Harbirfuqarojamiyatidanolibginakolmay, berishihamkerak, yaratilganimkoniyatlardanfoydalanibborlayoqativaqobiliyatiniishgasolishi, o‘zigamos, qodirbo‘lgankasbtanlashi, mehnatqilibjamiyatnimoddiy, ma’naviyrivojigahissaqo‘shishilozimdegantezislargaasoslanadi.

Mehnatsevarliktarbiyasiniamalgaoshirishdabirtarafdano‘quvchilarningimkoniyat, layoqatvaqobiliyatlarihisobgaolinsa; ikkinchitomondanuningehtiyoj-motivlaritizimidankelibchiqishmaqsadgamuvofiq.