Umumiy psixologiya

15.2.Tarbiyaviyta’sirningpsixologikasoslari

Bolalarnitarbiyalashsamaradorliginioshirishdaan’anavaurf-odatlarningrolikatta.Xalqurf-odatlari, an’analarivamarosimlarikattatarbiyaviyahamiyatgaegadir. Ularodamlarnibir-birigayaqinlashtiradi, do‘stlik-birodarlikhis-tuyg‘ularinirivojlantiradi. Bularo‘znavbatidaYoshlaruchunibratnamunasinio‘taydi.

Tarbiyajarayonidag‘amxo‘rlikningfunksiyasikattadir. Bolalarbefarqota-onalarganisbatang‘amxo‘rota-onagako‘proqtaqlidqiladilar. G‘amxo‘rota-onalarbolaningsalbiyxulq-atvoriniqo‘llab-quvvatlamaganda, bolao‘zxatti-harakatlariningoqibatiniertaroqanglaydi.

Tarbiyaviyjarayonniamalgaoshirishdag‘amxo‘rlikbilanbirqatordayaxshiko‘rishgaasoslanganintizomgarioyaqilishzarurdir. Bubolabilandoimiymuloqotnitushuntirishni, muhokamaqilishni, agarbolaningxulq-atvorishunitalabqilsa, og‘zakitanbehberishni, yaxshixulq-atvoruchuntaqdirlashninazardatutadi.

Bolashaxsirivojlanishiningo‘zigaxosxususiyatlariniuningilkdavrlardagirivojlanishinianiqlamasdanturibtushunishqiyin. Axloqiyrivojlanishilkborshaxsningumumiyxususiyatlarivahislatlarishaklidashakllanishihaqidagig‘oyalarilkborX.HartshornvaM.Meylartomonidanilgarisurilganbo‘lib, ularningfikricha, axloqiyxulq-atvornikeltiribchiqaruvchivafaoliyatgaundovchifenomenlaraniqlanmagunchaaxloqiyrivojlanishnio‘rganibbo‘lmaydi. X.HartshornvaM.Meylarolibborgantadqiqotlarinngasosiymaqsadiaxloqnormalarigarioyaqilishdabolashaxsiningumumlashganhislatlarinishakllantirishmuhimrolo‘ynaydimiyokixususiyaxloqiyodatlarahamiyatliroqmi, degansavolgajavobtopishbo‘lib, tadqiqotlardanshunarsaaniqlanadiki, axloqiynormalarnibolaongigasingdirilishidaxususiyodatlarniyuzagakeltirishvao‘zigaxosta’limnazariyasigaasoslanishustunligiyaqqolnamoyonbo‘ladi.

O‘quvchilartomonidanba’zibiraxloqiytushunchalarvatasavvurlarningo‘zlashtirilishivaularningbolashaxsigabo‘lganta’sirinipsixologiknuqtainazardano‘rganganV.A.Krutetskiyo‘ztadqiqotida 10 taasosiytushunchanitanlaboladi. Bular: qat’iylik, sezgirlik, faxrlanish, haqgo‘ylik, mardlik, birso‘zlilik, kamsuqumlik, qo‘rqmaslik, faxrlanish, burchkabilardir. Olimo‘tkazgantadqiqotidanshundayxulosagakeladiki, o‘quvchilarushbutushunchalarnimukammaltushunishlarivahayotgatadbiqetishlariuchun:


O‘quvchilardao‘z-o‘zinianglashdashaxsaxloqiyhislariningba’zibirjihatlarimasalariP.I.Razmislov, jamoaoldidaburchnirivojlantirishxususiyatlariA.L.SHnirman, burchhissinitushunishmuammolariA.S.Alyakrinskaya, axloqiyjihatdano‘zinianiqlashmuammolariV.I.SHardakovlartomonidano‘rganilgan.

Bolalik va maktab Yoshida shaxs tarbiyaning hal kiluvchi ta’siri ostida tarkib topadi. Tarbiya maxsus faoliyat sifatida muyayan dasturning, anglab olingan maqsadning mavjudligi bilan ta’sir ko‘rsatishning maxsus ishlab chiqilgan va asoslab berilgan vositalari, shakllari hamda metodlarining tasodifiy yoki stixiyali ta’sirlaridan ajralib turadi. Ma’lumki, tarbiyaning eng muhim vazifasi Yosh avlodda mustahkam e’tiqod va his-tuyg‘ular hamda ularga asoslangan ma’naviy xulq- atvorni hosil qilishdir. Bu vazifani shaxsni faol va muayyan maqsadni ko‘zlagan holda, Shuningdek bolaning individual xususiyatlarini hisobgaolgan taqdirdagina hal etish mumkin.

Mashhur olim Gerbart tarbiyaning maqsad va vazifalari haqida quyidagi fikrlarni olg‘a suradi.Gerbarttarbiyamaqsadinibelgilabolishgakattaahamiyatberadi. Utarbiyaningmaqsadiyaxshifazilatlikishinitarkibtoptirishdaniborat, debhisoblaydi. Gerbarttarbiyaishidaaqliyta’limgatarbiyaningengkattavaasosiyvositasidebbilib, ta’limsiztarbiyabo‘lmaydidebhisoblagan.

Tarbiyaavvalooilada, keyinchalikta’lim- tarbiyamuassasalaridata’limbilanbirgalikdauzluksizravishdaberibboriladi. SHaxsningqarortopishiniengmuhimvazifasio‘quvchidaaxloqtalablarigajavobberadigane’tiqodvaideallartarkibtoptirishdir. O‘quvchishaxsiningshakllanishidagibundankeyingijarayonshundaniboratki, undayuzagakelganaxloqiye’tiqodvaideallarsistemasi, ya’niuningma’naviyongihukmronlikqiluvchiomilga , uningijtimoiyfaolliginibelgilabberuvchiomilgaaylanadi.

SHaxsningijobiyyo‘nalishinitarkibtoptirishuchunmaktabo‘quvchilarinibarchavaziyatvaholatlardato‘g‘riyo‘ltutishiniistashihamdato‘g‘riyo‘ldanborishiuchununingnimaqilishinibilishi, o‘zihamto‘g‘rixulq-atvorlibo‘lishnimashqqilishizarur.

O‘quvchilarniongigasingdirilganqoidalarniyaxshilabasoslabberishiisbotlanganbo‘lishimuhimahamiyatgaega. Buhammanarsanitushinibolishgavabuningasoslanganligigaishonchhosilqilishga, oqilonaisbotlargarozibo‘lishgaqodirbo‘lgano‘smirlarvakattaYoshdagio‘quvchilarbilano‘tkazishpaytdajudamuhimdir.

O‘quvchilardamaksimalfaollikuyg‘otishyokijonliravishdafikralmashishistaginiuyg‘otish, ularningfikriniavjoldirishvao‘zlariniaxloqmasalalariustidao‘ylabko‘rishgamajburqilishlarizarur. O‘quvchilargatayyorhaqiqatnizo‘rlabqabulqildirishyaramaydi, axloqnormalarihaqidagixulosalarniularningaktivishtirokidachiqartirishkerak. Buninguchunsuhbatjarayonidamuhokamagaqo‘yilishikerakbo‘lganmasalalarnioldindantayyorlabqo‘yishtavsiyaetiladi.

O‘quvchilardachuqurvata’sirchanemotsiyalarniuyg‘otishgaintilishlozim. Bundao‘qituvchisuhbatnibefarq, shavqvazavqsizemas, balkiemotsionaltarzdajonliqilibo‘tkazilgandaginaerishishmumkin.O‘qituvchio‘ziningehtiroslie’tiqodio‘quvchilargao‘tishiniunutmaslikdarkor.

YUqoridaaytilganfikrlardano‘qituvchilarvaotaonalaro‘zlarigahamdao‘zxulq-atvorlariganisbatanjudaqattiqtalablarqo‘yishi, o‘nlabbolalarningsinovchanko‘zlari, ularningkuzatibturganliklarinihechqachonunutmasliklarikerak.