Umumiy psixologiya

Birinchidan,ijtimoiymuhitdagiturlihodisalarodamningongigabevositata’sirqilib, undachuqurizqoldiradi.

Ikkinchidan,tashqiijtimoiymuhitta’siriningchuqurroqvamustahkamroqbo‘lishigaodamningo‘ziyordamberadi. Ma’lumki, bolalaro‘ztabiatlarigako‘ra, ilkYoshlikchog‘laridanboshlab, nihoyatdarajadataqlidchanbo‘ladilar. Bolalarkattaodamlarningbarchaxatti-harakatlarigabevositataqlidqilishorqalibuxatti-harakatlarni, yaxshi-yomonfazilatlarnio‘zlarigasingdiribboradilar. Bolalaroilada, ko‘cha - ko‘yda, kattaodamlarningharbirharakatlarini, o‘zaromunosabatlarinizimdankuzatibturadilar.

Insonshaxsiningtarkibtopishidatashqiijtimoiymuhitningrolihaqidagapborarekan, shunihamta’kidlabo‘tishzarurki, ayrimg‘ayritabiiyhodisalarinsonshaxsiningtarkibtopishidatashqimuhitta’sirininghalqiluvchiahamiyatgaegaekanliginito‘latasdiqlaydi. Bizayrimtasodifiyhollardaodambolalariningyovvoyihayvonlarmuhitigatushibqolishhodisasininazardatutayapmiz. Hayotdabundayhodisalarjudasiyrakbo‘lsahamharholdauchrabturadi. Masalan, HindistonlikdoktorSingKalkuttayaqinidagio‘rmonzordabo‘ribolalaribilanbirgaikkitaodambolasininghamto‘rtoyoqlabyuguribyurganiniko‘ribqoladi. Keyinularnipoylab, qarorgohlarinitopib, bolalarniolibketadi. UlardanbirigaAmala,ikkinchisigaKamaladebnomqo‘yadi. SHunarsaxarakterliki, bolalarYoshlikdanbo‘rilarmuhitigatushibqolganliklaritufayli, fe’l-atvorlari, xatti-harakatlarijihatidanbo‘rilardanfarqqilmasedilar. Nutqyo‘q, demaktafakkurhamnihoyatdarajadacheklanganedi. Judakattaqiyinchiliklarbilanqaytatarbiyalanilayotganbo‘rimuhitidagibolalarshamollashnatijasidao‘libqoladilar. Buhodisaodamningshaxssifatidarivojlanishiuchunengavvalinsoniymuhit, ya’niijtimoiymuhitbo‘lishikerakliginito‘latasdiqlaydi. SHaxsvauningpsixologiyasigata’siretuvchiikkinchiomilta’lim- tarbiyaningta’siridir. Ma’lumki, ta’lim-tarbiyainsononginishakllantiradi, uningdunyoqarashi, e’tiqodi, hayotgabo‘lganmunosabatinitarkibtoptiradi. Agarbolalarningruhiytaraqqiyotlarivashaxsiyxususiyatlariningtarkibtopishifaqattashqiijtimoiymuhitbilan, ta’lim-tarbiyaningo‘zigaginabog‘liqbo‘lgandaedi, undaypaytdabizbirxildasun’iyvaaynanbirxilta’lim-tarbiyasistemasinitashkilqilib, hartomondanbab-baravartaraqqiyetganvadeyarlibirxilshaxsiyxususiyatlargaegashaxslarnietishtiribchiqararedik. Vaholanki, bundaybo‘lishimumkinemas. SHuniaytibo‘tishkerakki, bolashaxsiningtarkibtopishigata’lim-tarbiyaningta’sirideganda, albatta, birinchinavbatdatarbiyamuassasalarida, ya’nibog‘cha, maktab, internat, litseyvakollejlardaberiladiganta’lim-tarbiyatushuniladi. Biroq, bundanoiladabolagaberiladiganta’lim-tarbiyamutlaqomustasnoemas. Oiladagiumumiyijtimoiymuhitdantashqari, oiladaberiladiganta’lim-tarbiyaninghamrolikattadir. Bolatarbiyasibilansistemalishug‘ullanadiganvaumumanshug‘ullanmaydiganoilalargamisollarkeltirishmumkin.

YUqoridaaytibo‘tilganikkitaomildantashqariuchinchiomilhammavjudki - bunasliyxususiyatlardir. Odamganimalarnasliyberiladi?Odamganasliyyo‘lbilanayrimanatomikvabiologikxususiyatlariberiladi. Masalan, tanatuzilishi, sochivako‘zlariningrangi, ovozi, gapirishuslublari, ayrimharakatlaritug‘maberilishimumkin. Lekinshunihechqachonesdanchiqarmaslikkerakki, odamgahechvaqtuningpsixikxususiyatlari, ya’niuningaqliytomonlaribilanbog‘liqbo‘lgansifatlarinasliyyo‘lbilan, ya’nitug‘maravishdaberilmaydi. Nihoyatdanodirhollardaayrimqobiliyatlar, masalan, musiqa, matematikqobiliyatlarnasliyyo‘lbilanberilishimumkin.

Odamningruhiytaraqqiyotivashaxsiyxususiyatlariningtarkib
topishihaqidagapirarekanmiz, yanabirmuhimnarsaustidato‘xtab
o‘tishkerak. Hozirgikundatez-tezakseleratsiyaterminini
ishlatayapmiz. Xo‘shakseleratsiyabunima?Akseleratsiya - «tezlatish»
deganma’nonianglatadi. Hozirgikundabolalarnihamjismoniy,
ham ruhiy jihatdan juda jadallik bilanrivojlanayotganlik-lariningguvohibo‘libturibmiz. Xo‘sh, buningsababinimabo‘lishimumkin?Albatta, bungaturlifikrlarbor. Ayrimolimlarakseleratsiyaningsababiniilmiy-texnikataraqqiyotibilanbog‘labtushuntirishgaintilmoqdalar. Ularningfikricha, ilmiy-texnikaningjudajadaltempbilanrivojlanishiinsoniyatningoldigamislsizko‘paxborotlarniidrokqilishvafikrdaqaytaishlashtalablariniqo‘yadi. Butalabo‘znavbatidainsonnihartomonlama, ya’nihamjismoniy, hampsixikjihatdantezrivojlanishigaolibkeldi. YUqoridaaytibo‘tilganolimlarningfikricha, akseleratsiya - bu XX asrningikkinchiyarmigaxosbo‘lganhodisadir.

Tarbiyalibo‘lish - buxulq-atvorininazoratqilishdaniboratdir. Bundaynazoratinsongayomonxatti-harakatlarnibajarmaslikimkoniyatiniberadi. Agarshaxsxulq-atvoriniaxloqiyligihaqidaqayg‘ursa, uijtimoiylashuvgaerishganbo‘ladi.

Tarbiyalanganlikijtimoiylashuvnio‘rganishjarayonisifatidaqaraladiganYoshpsixologiyasidaolingannatijalargaasoslanadi. Bolao‘ziniegotsentrikemas, balkitarbiyalitutishiuchuntarbiyalanganlikqandayrag‘batlantirilishikerak? Tarbiyao‘zmohiyatigako‘raijtimoiyjihatdanijobiyehtiyojlarnihosilqilishidir. Agarta’limshaxsningonginishakllantirishbo‘lsa, tarbiyauningongsizliksohasigata’siretishdir. Bolalargaularnitarbiyalaydiganlargahissiyyaqinlikxos. Odatda 6 oylikbolalarungag‘amxo‘rlikqiladiganota-onasigabog‘lanibqoladilar. Ota-onaningoldida, ularbilanmuloqotdabo‘lishbolalargajudayoqadi, ularningyo‘qligibolagayoqmaydi. Ota-onaningg‘amxo‘rliginibildiradiganso‘zlar, xatti-harakatlarbolauchunjudakattaahamiyatgaega, unierkalamaslik, suymasliksalbiyahamiyatgaegabo‘ladi. Xulq-atvorningdastlabkiijtimoiylashuvixuddishuo‘rganishjarayoniorqalisodirbo‘lishimumkin: xulq-atvorningistalganshakllarig‘amxo‘rlikvae’tiborbilantaqdirlanadi, kutilmaganshakllariesaqo‘llab-quvvatlanmaydi. Lekin, yaxshixulq-atvornirag‘batlantirishvayomonxulq-atvoruchunjazolashaxloqiyijtimoiylashuvningkichikbirqismidir. Bizko‘ribchiqkanxulq-atvorhammabolalargahamtaalluqliemas.

Xulosaqilibaytganda, mustaqiljamiyatningbaxt-saodatiyo‘lidahalolmehnatqilish; jamiyatboyliginisaqlashvako‘paytirishyo‘lidaharbirkishiningtinmayg‘amxo‘rlikqilishi, ijtimoiyburchniyaxshianglash; jamiyathayotidavashaxsiyhayotdahalollikvarostgo‘ylik, axloqiysofdillik, odamiylikvakamtarlik, milliyvairqiyadovatlargaasloyo‘lqo‘ymaslikvashukabilartarbiyajarayoniningmuhimhislatlaridir.