Umumiy psixologiya

Rivojlantiruvchi: mavzuningta’limiyvatarbiyaviyo‘quvmaqsadlariasosidatalabalardunyoqarashinikengaytirish.


2.1.Psixikrivojlanishhaqidagiasosiynazariyalar
Insonvahayvonpsixikasidoimiyrivojlanishholatidabo‘ladi. Biroqhayvonotdunyosidagivainsoniyatdabo‘ladiganrivojlanishjarayonio‘zxarakterivamazmunijihatidanbir-biridantubdanfarqqiladi. Hayvonotdunyosidagipsixiktaraqqiyotmexanizmlari – nasliy, biologikjihatdanmustahkamlangantajribaniavloddan - avlodgauzatishbo‘lib, uningasosidahayvonlarningtashqimuhitgaindividualmoslashuviro‘yberadi.

Insonpsixikfunksiyalariningrivojlanishmohiyatishundaniboratki, ularbolaningijtimoiy-tarixiytajribanio‘zlashtirishjarayonidarivojlanadi. Bolainsonlarorasida, insoniypredmetlarhamdamunosabatlardunyosidaolamgakeladivayashaydi. Bupredmetvamunosabatlardaesaijtimoiyamaliyottajribasiqaydetilgan. Bolaningrivojlanishiesamanashutajribanio‘zlashtirishjarayonidir. Bujarayonkattalartomonidandoimiyrahbarlikqilishsharoitlarida, ya’nita’lim, tarbiyaorqaliamalgaoshiriladi.

Psixiktaraqqiyotmuammosi, insonshaxsiningtarkibtopishmuammosipsixologiyaningengmurakkabmasalalaridanbiridir. Shubilanbirgabumuammomarkaziymuammohisoblanadi. Uninghalqilinishiayniqsahozirgisharoitlarda, ya’nio‘zidama’naviyboylikaxloqiysoflikvajismoniykamolotnigarmonikravishdamujassamlashtirganyangishaxsnitarbiyalashvazifasibirinchio‘ringachiqarilishibilanalohidaahamiyatkasbetadi. Psixiktaraqqiyotjarayoniningqonuniyatlari, uningomillarihamdaharakatlantiruvchikuchlarihaqidagibilimlarsizinsonnitarbiyalashishinihamamalgaoshiribbo‘lmaydi.

Insondabiologikvaijtimoiytomonlarmunosabatihaqidagimasalapsixologiyadadialektikta’limotgaasosanhalqilinadi. Buta’limotgabinoaninson “barchaijtimoiymunosabatlarmajmuidaniborat”. Dialektikmaterializminsongaijtimoiy-tarixiymavjudotsifatida, shubilanbirvaqtdatabiatningbirbo‘lagi, debqaraydi. Inson – biosotsialmavjudot. Shuninguchunhamuningpsixiktaraqqiyotgaikkiasosiyomil:

1)Biologik, tabiiy.

2)Ijtimoiy – hayotsharoitlari, jamiyattomonidantashkiletiladiganta’limvatarbiyata’sirko‘rsatadi.

Buikkiomilningo‘zaromunosabatiturlioqimnamoyondalari, (ya’nibiologikvasotsial) tomonidanturlichatalqinqilinadi. Biologikoqimnamoyondalariinsondagitug‘ma, hayotiyjarayonlarniunirivojlanishigahalqiluvchita’sirqiladi, debtanoladilar.

Sotsialoqimnamoyondalariesa, aksincha, asosiyomil – tashqita’sir, debhisoblaydilarvabiologikfaktorningroliniinkoretadilar.

Buikkalayondoshuvhamantidialektik, metafizikxarakterdagiyondoshuvbo‘lib, harikkalaoqimhampsixiktaraqqiyotgata’siretuvchibittaomilnitanoladilarvaularo‘rtasidagio‘zaromunosabathamo‘zarota’siriniko‘rmaydilar.

Psixiktaraqqiyotmasalasinidialektiknuqtai - nazardanhalqilishivaikkalaomilta’sirinibirlikdaqarashto‘g‘riyo‘nalishhisoblanadi.

Biologikomillargairsiyatvatug‘ma, nasldan-naslgao‘tuvchixususiyatlarkiradi. Bolanasliyyo‘lbilanavvalombornervsistemasituzilishiniboshmiya, sezgiorganlarininginsoniyxususiyatlarini; harbirkishiuchunxosbo‘lganjismoniybelgilar – ikkioyoqlabyurish, atrof-muhitnibilishvaungata’siretishorganisifatidaqo‘lgaegalik, nutqharakatapparatiningo‘zigaxos, insoniytuzilishinioladi.

Bulardantashqaribiologik, instiktivehtiyojlar – ovqatga, issiqlikkabo‘lganehtiyojlarni, oliynervfaoliyatitipixususiyatlarinihambolanasliyyo‘lbilanqabulqiladi. Nervsistemasi, sezgiorganlari, boshmiyaningtabiiy, tug‘mapsixofiziologikvaanatomikxususiyatlarilayoqatdebataladi. Layoqatasosidaesainsoniy, intellektualxususiyatlar, qobiliyatlarshakllanadivarivojlanadi.

Demak, biologikomillarshaxsningshakllanishida, psixiktaraqqiyotningfaqattabiiyxususiyatlaribolarivojlanishinibelgilamaydi. Biologikxususiyatlarinsonningtabiiyasosinitashkilqiladi. Uningmohiyatiesasotsial, ijtimoiyahamiyatgaegabo‘lgansifatlardaniborat.

Insonshaxssifatidaijtimoiy, sotsialmuhitninghalqiluvchita’siriostidashakllanadi.

Bolaningpsixiktaraqqiyotigatabiiymuhitmuayyanta’sirko‘rsatadi.

Ammobolaningpsixiktaraqqiyotigauninginsoniyjamiyatidagihayotiasosiyturtkiberadi. Boshqakishilarbilanmuloqotdabo‘lmasa, boladapsixiktaraqqiyothambo‘lmaydi. Bungamisol, hayvonlarorasidayashab, tarbiyalanganbola: (nutqirivojlanmagan, aqliyqobiliyatlariyo‘q, insoniyhis- tuyg‘u, o‘z-o‘zinianglashmavjudemas).

Hozirgizamonbiologiyafaniningta’kidlashicha, organizmbilanunio‘rabturganatrof-muhitbir-butunliknitashkiletadi.

Tabiiyvaijtimoiymuhitfarqlanadi. Tabiiymuhitniiqlim, o‘simliklarhamdageografiksharoitlartashkilqiladi. Tabiiysharoitlarbolaningrivojlanishigata’sirqiladimi? Tabiiymuhitbolaningrivojlanishigaorganizmsifatidata’sirqiladi. Masalan: issiqcho‘lzonasidayashovchibolabilanshimolda, yokidengizbo‘yidayashovchibolalarningmoddaalmashinuvidakeskinfarqqiladi. Biroq, tabiiymuhitbolaningshaxssifatidashakllanishigabevositata’sirqilmaydi, balkisotsialmuhit, kishilarningijtimoiymehnatfaoliyatiorqalita’siretadi.

Demak, bolaningpsixikrivojlanishidasotsialmuhitkattaahamiyatgaega. Tajribaningko‘rsatishichainsoniyatjamiyatidantashqaridago‘dakhaqiqiy, taraqqiyetganinsonbo‘laolmaydi.

Harbirbolayashaydiganijtimoiymuhitbiremas, balkibirnechaqavatdan, zonadaniborat. Engyaqinzona – oilaviymuhitdir. Oilagaqaragandakengroqzonanibolaningo‘rtoqlari, tarbiyachilaritashkiletadi. Bundantashqariyanabirzonanibolaningqarindoshlari, qo‘shnilaritashkilqiladivanihoyat, engkengzona – ijtimoiymuhitbo‘libhisoblanadi. Uningta’sirifaqatbevositaxatti-harakatnamunalari, alohidakishilarningmulohazalariorqaliemas, balkikitobvagazeta, radio, kino, televideniya, jamiyatdao‘rnatilganqonun, qoidavaodatlar, axloqtalablari, estetikaorqaliamalgaoshiriladi.

SHundayqilib, psixologiyafaniodamningpsixikxususiyatlariuninghayotidavomida, ya’niontogenetiktarzdayuzagakeladi, buxususiyatlarningtarkibtopishivarivojlanishidaodamningijtimoiytajribasiuninghayotivafaoliyatsharoitlari, ta’limvatarbiyaetakchi, halqiluvchirolo‘ynaydidebo‘rgatadi.

Biroq, agarbolaningshaxsiyaktivligimavjudbo‘lmasa, muhitham, irsiyathamshaxsga, uningpsixiktaraqqiyotigata’sirko‘rsataolmaydi. Faqato‘ziningfaolliginiko‘rsatgandaginabolaatrofmuhitningta’sirinihisqilishimumkin, shundaginauningnasliyxususiyatlarinamoyonbo‘lishimumkin.

Bolafaolliginihisobgaolishnizarurligipsixologiyaningmuhimprinsipi – ongvafaoliyatningbirligiprinsipidankelibchiqadi.

Ongfaoliyatdanamoyonbo‘ladivarivojlanadi. Bolaningfaolligiturlishakldabo‘lishimumkin: taqliddantortib, toijodiyaktivlik, tashabbuskorlikkacha. Ammobolaningfaolligiqaysishakldabo‘lmasin, uatrofmuhitni, dunyonibilish, uningrivojlanishiuchunzarurhisoblanadi. Faollikdabolao‘zininamoyonqiladivarivojlanibboradi. Rivojlanishningsamaralibo‘lishibolafaolliginingkattalartomonidanboshqarilishigabog‘liqbo‘ladi. Bolafaolliginirivojlanishningbarchabosqichlaridaboshqaribborishmuhimdir. Bolafaolliginitashkilqilishningasosiyformasiesa – ta’limvatarbiyadir.

Rivojlanishjarayonidabolashaxsiningo‘zgarishihamro‘yberadi. Buo‘zgarishlarni 3 taguruhgabo‘lishmumkin.

1. 
   SHaxsyo‘nalishiningrivojlanishi.
   
2. 
   Faoliyatningpsixologikstrukturasidagixususiyatlar.
   
3. 
   Ongmexanizmlariningrivojlanishdarajasi.
   

Rivojlanishjarayonidabolalardashakllanuvchimotivlarturli-tumandir. Shungamuvofiqularningyo‘nalishihamharxilbo‘lishimumkin. Ba’zibolalardao‘qishgabo‘lganyo‘nalishetakchilikqiladi: bubolalaruchunyaxshio‘qish, o‘qituvchitalablarinibajarishmuhimdir, ularnio‘zlashtirishbaholaritashvishlantiradi. Boshqabolalaro‘zlariningbilishgabo‘lganyo‘nalishlaribilanajralibturadilar. Ularmasalalarechish, yangibilimlarolishniyoqtiradilar. Biroqbarchapredmetlargahamo‘quvchilarbirxildamunosabatdabo‘lmaydilar. Ularuchunbahoemas, darslarningqiziqarliligimuhimdir.

Ko‘pchilikbolalaruchunatrofdagilarbilano‘zaromunosabatlarmuhimroq. Bubolalarningxulq-atvorijamoadamuayyano‘rinniegallash, tengdoshlari, kattalarbilano‘zaromunosabatlardao‘zo‘rninianiqlashbilanbelgilanadi. Biroqshaxsyo‘nalishidoimoo‘zgaribturadi. Masalan: boshlang‘ichsinflardao‘qishgabo‘lganyo‘nalishkuchlibo‘lsa, o‘smirlardaatrofdagilarbilanmunosabatlarahamiyatliroqbo‘ladi.

Harqandayfaoliyatbirnechaelementlarnio‘zichigaoladi. Ularfaoliyatningpsixologiktuzilishinitashkiletadi.

Faoliyat – harakat.

Motiv – maqsad.

Operatsiya – usul.

Faoliyatdamaqsadvauningmotivbilanaloqasimuhimhisoblanadi. Bolapsixikfaoliyatiningmaqsadgayo‘nalganligiasta-sekinshakllanadi. Masalan: 3 yoshlibolalaro‘zharakatlariniko‘zlaganmaqsadbo‘yichatashkiletaolmaydilar, ularmaqsadniunutibqo‘yishlarimumkin. 5 – 6 yoshlibolalarharakatlarimaterialgabog‘liqligibilanxarakterlanadi.

Kichikmaktabyoshiningoxirlarigakelib, o‘quvchilardafaoliyatmaqsadibilanmotivio‘rtasidaaloqao‘rnatishmalakasishakllanadi. Shundayqilib, faoliyatpsixologikstrukturasiningrivojlanishjarayonidabolaxatti-harakatiningxususiyatlarivafaoliyatiningtuzilishio‘zgaradi. Maqsadgayo‘nalganlik, ixtiyoriylik, uyushqoqlikrivojlanadi.

Ongrivojlanishjarayonidabolatomonidanvoqelikniidealravishdaaksettirishmexanizmlari, strukturavamazmunio‘zgaradi. Buayniqsa, bolaaqliyfaoliyatixususiyatlariningo‘zgarishidanamoyonbo‘ladi.

Ongrivojlanishiningmuhimko‘rsatkichi, o‘z-o‘zini, o‘zining “Men”inianglashdir. O‘zining “Men” inianglashbolashaxsirivojlanishiningturlitomonlarinixarakterlovchiasosiymexanizmlardir.

Bolapsixikrivojlanishiningharakatlantiruvchikuchlarihaqidagimasalahamengmuhimmasalalardanbiridir.

Rivojlanish, taraqqiyothaqidagibir-birigaqarama-qarshibo‘lgan 2 taqonsepsiyamavjud. Bular:

1. 
   Dialektik.
   
2. 
   Metafizik.
   

Birinchiqonsepsiyagamuvofiq, taraqqiyotqarama-qarshiliklarbirligidaniboratbo‘lsa, ikkinchisigabinoantaraqqiyotko‘payishvakamayish, o‘sish, takrorlanishsifatidaqaraladi. Taraqqiyotgametafizikqarashgako‘ra, harakattaraqqiyotningharakatlantiruvchikuchibo‘lib, uningmanbalari, motivichetdaqolibketadi. Buqonsepsiyaningmohiyatishundaniboratki, ungamuvofiqtaraqqiyot – miqdoriyo‘zgarish, muayyanxususiyatningko‘payishiyokikamayishidaniborat. Masalan: bolaninglug‘atboyliginingko‘payishi, ya’niso‘zboyliginito‘plash; nutqrivojlanishidaxatolarningkamayishi; xotira, diqqat, ko‘nikmalarhajminingkengayishi – bolaningpsixikrivojlanishi, debqaraladi.

Dialektikqarashgako‘ra, jamiyatvatabiatdagiharqandayharakatsingaririvojlanish, taraqqiyothamichkiqarama-qarshiliklarkurashidaniborat.

Harbirinsonning, shujumladanbutunjamiyatningrivojlanishjarayonidaeskishakl, g‘oya, odat, qiziqishlaro‘zgaradi, ularningo‘rnigakeluvchiyangig‘oya, odat, qiziqishlarta’siridaqaytatuziladi. Demak, buerdaeskilikbilanyangiliko‘rtasidakurashketadi. Shundayqilib, rivojlanishjarayonidayangibosqichboshlanadi.

Bundantashqari, dialektikqonsepsiyataraqqiyotdegandafaqatmiqdoro‘zgarishlarniemas, sifatjihatdanyangiformavaxususiyat, sifatlariningvujudgakelishinitushunadi.

Taraqqiyotningmetafizikqonsepsiyasirivojlanishmanbalariniochibbermaydi, balkiunio‘z - o‘zidan,to‘satdanamalgaoshadiganjarayondebhisoblaydivaShuninguchununingsabablarinibilishmumkinemas. Demak, ularningfikricha, taraqqiyotjarayoniniboshqarishimkoniyatlarihaqidagimasalahamo‘z-o‘zidanavtomatikravishdayo‘qqilinadi. Buqonsepsiyagako‘ra, bola – bukichkinakattaodam. Psixikrivojlanishesa – dastlabberilganxususiyatlarningkengayishiholos.

Dialektik- materialistiknazariyarivojlanishniqarama - qarshiliklarkurashi; eski, o‘libborayotganshaklbilanyangi, enditug‘ilayotganformao‘rtasidagikurashsifatidaqaraydi. Bunazariyataraqqiyotningmanbainihayotiyjarayonningo‘zidadebbiladi. Shuhayotjarayoniningo‘zidaqarama-qarshiliklarvujudgakeladi, shujarayonningo‘zidaularengibo‘tiladivahalqilinadi.

Bolapsixikasidagieskilikbilanyangiliko‘rtasidagiqarama-qarshiliklar, ziddiyatta’limvatarbiyajarayonidanamoyonbo‘ladihamdabartarafqilinadi.

Bolarivojlanishiningharbiryoshbosqichidaziddiyatlarnamoyonbo‘lishiningo‘zigaxosshakllarimavjud. Bunimuloqotgabo‘lganehtiyojningnamoyonbo‘lishivarivojlanishidako‘rishhammumkin. Masalan: go‘dakungayaqinbo‘lgankishilaravvaloonasibilanmimika, imo- ishora, alohidaso‘zlaryordamidamuloqotdabo‘ladi, ammoularningma’nosinihardoimhamtushunavermaydi. Go‘daklikdavriningoxirlarigakelib, atorofdagilarbilanmuloqatdabo‘lishningbundayvositalariuningkishilarbilanyanadakengroqmuloqatdabo‘lishvatashqidunyonibilishehtiyojlariniqondirishuchunetarlibo‘lmayqoladi. Potensialimkoniyatlarunianchakengvamazmunliroqmuloqotformasigao‘tishgaundaydi. Vujudgakelganmuloqotningyangishakllarigabo‘lganehtiyojbilanularniqondirishningeskiusullario‘rtasidagiqarama-qarshiliktaraqqiyotningharakatlantiruvchikuchihisoblanadi: buqarama-qarshilik, ziddiyatniengibo‘tishvabartarafqilishmuloqotningsifatjihatdanyangi, faolshakli – nutqnitug‘diradi.

Kichikmaktabyoshidapsixikrivojlanishningharakatlantiruvchikuchio‘qituvchitomonidano‘quvchioldigaqo‘yiladiganyangitalablarbilanularniqondirishningeskiusullari, bolapsixikrivojlanishdarajasi, uningbilim, ko‘nikma, malakalario‘rtasidagiziddiyatdir. Vujudgakelganyangiehtiyojlarniqondirishuchun, pedagogtalablarinibajarishuchuno‘quvchigafaoliyatvaxatti-harakatninganchamurakkabusullarinio‘zlashtirishzarurbo‘ladi. Masalan: darsdao‘ziniyaxshitutish, tanaffusvaqtidaintizomlibo‘lishtalabibilanmaktabgakelgungaqadarboladamavjudbo‘lganodatlar (ya’niixtiyorsiz, impulsivharakatlarqilish, xohishigaqarabishtutish, irodaviyzo‘rberishningkuchsiz, zaifligi) o‘rtasidagiziddiyatningbartarafqilinishinatijasidaboladaintizomlilikkabiijobiyodatrivojlanadi.

Bundabolaningpotensialimkoniyatlarihamuningpsixiktaraqqiyotiniharakatlantiruvchikuchsifatidachiqadi.

Demak, bolapsixiktaraqqiyotinita’lim-tarbiyajarayonidaboshqaribborishuchunharbirYoshdavriningasosiyziddiyatlari, qarama-qarshiliklariniyaxshibilishvaularnihisobgaolishzarur.