Umumiy psixologiya

1.5. Psixologiktadqiqotnio‘tkazishgaqo‘yiladigantalablar

1. Tadqiqotlarnitashkilqilishtekshiruvdaqo‘llaniladiganmetodvametodikalarnitanlashhamdasinabko‘rishni (pilotajtekshiruv) o‘zichigaoladi. Tadqiqotgatayyorgarlikjarayonidatekshiriluvchilarvaularningsonianiqlanadi.

Tadqiqotmetodi – butadqiqotchiniqiziqtirganma’lumotniqo‘lgakiritishyo‘li, vositasi.

Tadqiqotmetodikasi – bupsixikjarayonlarvaularningxususiyatlarito‘g‘risidagizarurma’lumotlarniqo‘lgakiritishuchunishlatiladiganqonkretusulvavositalarmajmui.

2. Tadqiqoto‘tkazishjoyiturlixiltashqishovqinlardanholibo‘lishi, shubilanbirgasanitariya- gigienaqoidalarigajavobberishilozim. Majburqilmaydiganishholatita’minlanishikerak.

3. Tadqiqotningtexnikta’minlanishihalqilinishilozimbo‘lganmasalalargamostushishikerak.

4. Sinaluvchilarnisifatjihatidanbirxilqilibtanlashzarur.

5. Tadqiqotchitadqiqotningborishiga, uningbarchabosqichlarinio‘tkazishgata’siretadi (rejalashtirishdan, toxulosavatavsiyalarishlabchiqishgacha).

6. Yo‘riqnomayokiko‘rsatmatadqiqotboshlanishidanoldin, tayyorgarlikbosqichidatuziladi. Uaniq, qisqavabirma’nolibo‘lishilozim.

7. Tadqiqotnatijalaribayonnomalardaqaydetilib, ubirvaqtningo‘zidahamto‘la, hammaqsadgaqaratilganbo‘lishikerak.

8. Tadqiqotdanolinganma’lumotlarsifatvamiqdorjihatdananaliz, sintezqilinishi, ya’niqaytaishlanishizarur.

Psixodiagnostikmetodikalargaqo‘yiladigantalablar:

Psixodiagnostikmetodikalarqo‘llanilishidanoldinyuqorisifatvasamaradorliginiko‘rsatuvchimezonlarasosidatekshiruvdano‘tkazilishizarur.Psixodiagnostikmetodikalarnibaholashningasosiymezonlarisifatidaishonchlilikvavalidlikolinishimumkin.

Psixodiagnostikmetodikalarishonchliligi – psixodiagnostikmetodikaningsifatibo‘lib, uushbumetodikayordamidaetarlichabarqarornatijalargaerishishimkoniyatibilanbelgilanadi.

Metodikaningishonchliligi – natijalarbarqarorligivatakrorlanishiniko‘rsatuvchimezon. A.Anastaziagarbolahaftaboshidaintellekttestibo‘yicha 110 gatengko‘rsatkichgaegabo‘lsa, haftaoxiridabuko‘rsatkich 80 gatengbo‘lsa, bundaymetodikagaishonchbilanqarashmumkinemasligihaqidayozgan. Ishonchlimetodikalarniqaytao‘tkazisho‘xshashnatijaniko‘rsatishikerak. Ozginao‘zgarishbo‘lishimumkin, lekinularunchalikahamiyatlibo‘lmasligikerak.

Metodikalarishonchlilikdarajasibirqanchasabablargabog‘liq. Tadqiqotnatijalarianiqliginipasaytiruvchiomillarqatorigaquyidagilarnikiritishmumkin:

- diagnozqilinayotgansifatningstabil, barqaroremasligi;

- diagnostikmetodikalarningtakomillashmagani (ko‘rsatmaxatotuzilgan, topshiriqlarxarakterijihatidanharturdaligi, tekshiriluvchigametodikanitaqdimetishbo‘yichako‘rsatmalarningnoaniqligi);

- tadqiqotvaziyatiningo‘zgarishi (kunningharxilvaqtidatekshiruvo‘tkazilishi, xonaningturlichayoritilishi, begonashovqinlarningboryokiyo‘qligi);

- eksperimentatorxulq-atvori, gapirishohanginingo‘zgarishi (birtajribadaboshqachako‘rsatma, boshqasidaunio‘zgartiribberishi; topshiriqningbajarilishiniturlichastimullashtirishi);

- tekshiruvchifunksionalholatidagio‘zgarishlar (o‘zinihisqilishiyaxshibireksperimentda, boshqasidacharchashholatidabo‘lishi);

- natijalarnisharhlashvabaholashdasub’ektivlik.

Psixodiagnostikmetodikalarishonchliliginitekshirishyo‘llaridanbiristandartlashtirish, metodikao‘tkazishmuolajasinivauningnatijalarinibaholashningyagonatalablariniishlabchiqish.

Metodikanibaholashningyanabirmuhimmezonivalidlikhisoblanadi. Ishonchlilikaniqlangach, metodikaningvalidligimasalasiko‘ribchiqiladi. Chunkiishonchlibo‘lmaganmetodikavalidligiyuqorimetodikabo‘laolmaydi.

Metodikavalidligi – metodikayordamidaolinganma’lumotlarningnimanianiqlashgaqaratilganligi, ya’nimetodikamohiyatibilanmosligi.

Validlik – metodikaningsamaradorligi, amaliyfoydasiniko‘rsatuvchimezon.

Reprezentativlik – tanlanmaningsinaluvchilarboshmajmuixarakteristikalariniko‘rsatuvchixususiyati.

Shuningdek,AkimovaM.K., GurevichE.M. bo‘yichahozirgizamonpsixologiyasidamavjudbo‘lganvositalarnisifatdarajasigako‘ra 2 guruhgabo‘lishmumkin:

1. 
   formallashganmetodikalar
   
2. 
   kamformallashganmetodikalar
   

1 – guruhmetodikalargaquyidagilarnikiritishmumkin:

- testlar;

- so‘rovnomalar;

- proektivtexnikametodikalari;

- psixofiziologikmetodikalar;

Ularuchunxarakterlijihatlar:

• 
  aniqreglamentatsiya;
  
• 
  tadqiqotyokitekshiruvjarayoniningob’ektivizatsiyasi (ko‘rsatmagato‘g‘riamalqilish, stimulmaterialininamoyishqilishningqat’iyusullari. Sinaluvchifaoliyatigatadqiqotchiningaralashmasligi);
  
• 
  standartizatsiya (ya’nidiagnostikeksperimentnatijalariniqaytaishlashvataqdimetishningqabulqilingantartibijoriyetilishi);
  
• 
  ishonchlilik;
  
• 
  validlik
  

Ushbumetodikalarnisbatanqisqavaqtichidadiagnostikaxborotniqo‘lgakiritishhamdaindividlarnio‘zaromiqdorvasifatjihatidantaqqoslashimkonigaega.

Kamformallashganmetodikalarga :

- kuzatish;

- suhbat;

- faoliyatmahsulinitahlilqilishnikiritishmumkin.

Ushbumetodikalarsinaluvchihaqidaqimmatlima’lumotlarniqo‘lgakiritishimkoniniberadi. Ayniqsa, bunitadqiqotpredmetiob’ektivlashtirishmumkinbo‘lganpsixologikjarayonlarvaholatlarbo‘lganidayaqqolsezishmumkin (masalan, yaxshianglanilmaydigansub’ektivkechinmalaryokimazmunjihatidanjudao‘zgaruvchanpsixikjarayonvaholatlar – maqsad, kayfiyat, holatlardiagnostikasi). SHunita’kidlashvainobatgaolishzarurki, kamformallashganmetodikalarnio‘tkazishkattamehnatnitalabetadi (masalan, sinaluvchinikuzatishba’zidaoylabdavometishimumkin) vako‘pjihatdantadqiqotchiningpsixologiktayyorgarligivaprofessionaltajribasigaasoslanadi. Psixodiagnostiksuhbat, kuzatuvlarningyuksakmadaniydarajasidao‘tkazilishitekshiruvnatijalarigatasodifiyomillarta’siridansaqlashmumkin.

Kamformallashgandiagnostikmetodikalarniformallashganmetodikalargaqarshiqo‘yishmumkinemas. Odatdaularo‘zarobir-birinito‘ldiradi. To‘laqonlidiagnostiktadqiqotdaikkalaturdagimetodikalarnigarmonik, uyg‘unlashganholdaqo‘llashzarur. Masalan, testyordamidama’lumotto‘plashdanavvalsinaluvchibilantanishish (tarjimaiholi, moyilliklari, faoliyatmotivatsiyasihaqidagiaxborot) bosqichio‘tkaziladi. Bundaintervyu, suhbat, kuzatishdanfoydalaniladi.

Kamformallashganmetodikalar – qo‘llashningqat’iy, aniqqoidalarigaegabo‘lmagnmetodikalar. Ularko‘proqpsixodiagnostikaningpsixologikintuitsiyasivanisbiytajribasigabog‘liq.

Formallashganmetodikalar – aniqshakldagiqoidalargaqat’iyamalqilishnitalabqiladiganmetodikalardir.