Umumiy psixologiya

2.2. Psixiktaraqqiyotvata’limo‘rtasidagio‘zaromunosabat
Bolalarningpsixikjihatdano‘sishidata’limvatarbiyag‘oyatdamuhimahamiyatgaegaekanligi XIX asrlarningo‘rtalaridantoborako‘pta’kidlanaboshlandi. Bolalarpsixikasiningo‘sishibilanta’limvatarbiyaningo‘zaromunosabatihaqidagimasalalarnihaletishgaurinayotgannazariyalarhozirko‘ptopiladi. Hozirgipedagogikavapsixologiyadashumasalagadoiruchxilnazariyabor. Ulardanbiridata’lim-tarbiyavataraqqiyotjarayonlaribir- biridanmustaqilmavjuddir, degang‘oyaolg‘asuriladi. Ikkinchinazariyadata’lim- tarbiyaaynivaqtdataraqqiyotdir, ya’nita’limbilantaraqqiyotningo‘rtasidaasose’tiboribilansezilarlitafovutyo‘qdir, debda’voqilinadi. Nihoyat, uchinchixilnazariyabo‘yichata’lim-tarbiyavataraqqiyotjarayonlari, garchiboshqa-boshqajarayonlarbo‘lsaham, bir-birigamoskelarvabir- birigata’siro‘tkazarekan.

Ta’limvapsixiko‘sishbir-biridanmustaqildir, degannazariyaningnamoyandalarita’limvapsixiko‘sishnibir-birigaduchkelmaydiganikkitaparalleljarayondebhisoblaydilar. Bunazariyaningnamoyandalariaqliyqobiliyatnianiqlashuchundastlabkitestlarnivujudgakeltirganedilar (BinevaSimon). Bunamoyandalarvaularninghozirgiizdoshlariaqliyqobiliyat “tug‘ma” bo‘lib, ungata’limham, muhithamta’siretmaydi, deganfikrgaasoslanadilar. Ta’limvapsixiktaraqqiyotbir- biridanmustaqil, degannazariyaamaldata’lim-tarbiyaishlarininghammasinibolalarningYoshxususiyatlarinihisobgaolmasdantuzishgaolibkeldi.

Ta’limvapsixiko‘sishbir-birigamoskeladigannazariyaningnamoyandalari (amerikalikpsixologlarDjeyms, TorndaykvainglizpsixologiMakdugall) ningda’voqilishicha :

1. 
   ikkalajarayonbir-birigayaqinvaparallelholdaboradi – ta’lim- tarbiyabilanpsixiko‘sishqadam- baqadamboradi;
   
2. 
   ta’limvapsixiko‘sishbirvaqtdaamalgaoshadi. Bunazariyaikkijarayonniaralashtirib, bir-birigatenglashtiribqo‘yadi. Buta’limjarayonio‘rganilsa, psixiko‘sishjarayonihamo‘rganilganbo‘ladi, deganxulosagaolibkeladi. Bunazariyabirtomonlamanazariyabo‘lib, butune’tibornibilishfaoliyatigaqaratadi-yu, bolashaxsininghissiyotivairodasinie’tiborgaolmaydi. Odamonginingroli, insonshaxsinitarkibtoptiruvchiijtimoiyhayotvaamaliyotningrolikamsitiladiyokiinkorqilinadi.
   

Ta’lim-tarbiyavapsixikrivojlanishgarchiharxiljarayonbo‘lsa-da, bir-birigaqarama-qarshiqo‘yiladiganjarayonlardir, deganuchinchinazariyaningnamoyandasi – Koffkadir. Bunazariyadastlabkiikkinazariyanibirlashtirishgaurinadi, nervsistemasiningetilishivao‘qitishjarayonlariningo‘zarobog‘lanishinivabir-birigata’siretishinianiqlamoqchibo‘ladi. Nervsistemasiningetilishjarayonibolanio‘qishgatayyorlaydivao‘qiyoladiganqilibqo‘yadi, debe’tirofetadi. O‘qitishesa, o‘znavbatida, nervsistemasiningetilishjarayoninikuchaytiradivaoldingasuradi, deydi. Bunazariyaikkijarayonningbirqadaro‘zarobog‘langanliginita’kidlashibilanoldingaqarabbirqadamqo‘yadi. Ammobuo‘zarobog‘lanishniabstraktravishda, ijtimoiytarixiyhayotsharoitiningta’siridantashqari, bolalargata’lim-tarbiyaberishta’siridantashqaridatanoladi.

Bunazariyalarninghammasibolalarkamolotininghalqiluvchitomoniniko‘rmaydi, ya’nibolalarpsixikasiningtarbiyavaaktivfaoliyatjarayonidatarkibtopishinipayqaydi.

Demak, psixologiyadagimuhimmasalalardanbiritaraqqiyotbilanta’limningo‘zaromunosabatihaqidagi, ya’nita’limo‘zorqasidanrivojlanishniergashtiribboradimiyokiaksincha, rivojlanishgamoslashib, sustravishdauningorqasidanboradimi? deganmasaladir.

Ta’limvataraqqiyotningo‘zaromunosabatiqandaybaholanishigaqarab, bumasalada 2 nuqtai - nazarniajratibko‘rsatishmumkin.

NemispsixologiV.SHternta’limpsixiktaraqqiyotningorqasidanboradivaungamoslashadi, deganfikrniilgarisuradi. Uningta’kidlashicha, bolatomonidannarsalarbilantanishishvaularnibilibolisho‘z-o‘zidanamalgaoshadi, ta’limesamustaqil, avtonomravishdaamalgaoshadigantaraqqiyotgamoslashadi (“Personalistikpsixologiya” qonsepsiyasiniyaratgan, ya’nishaxsningyaxlitligi, psixikvafizikbirliklargabo‘linmasligito‘g‘risidaginazariya).

Bungaqarama - qarshifikrniruspsixologiL.S.Vigotskiybildiradi. Ubolaningpsixikrivojlanishidata’limvatarbiyaningetakchirolihaqidagiqoidanibirinchibo‘libilgarisurdi. Uningfikricha, ta’limtaraqqiyotdanoldindaboradivaunio‘zorqasidanergashtiradi.

Birinchifikrgabinoan, ta’limuchunimkoniyatetguncha, aqliyjihatdanetilishjarayonikelguncha, passivravishdakutibturishlozim.

Ta’limetakchilikrolinibajaradi. Ikkalajarayonbir-biribilanbog‘liq: rivojlanishvata’limparalleltarzdasodirbo‘ladiganikkijarayonemas, ularbirbutunjarayondir, debta’kidlaydilar. Ta’limsizto‘laaqliyrivojlanishbo‘lishimumkinemas. Ta’limrivojlanishgastimul - turtkiberadi, rivojlanishnio‘zorqasidanergashtiribboradi. Lekinrivojlanishgastimulbo‘lishbilanbirvaqtdata’limo‘zirivojlanishgatayanadi, erishilgantaraqqiyotdarajasiningxususiyatlarinihisobgaoladi.

Shuningdek. L.S. Vigotskiyningtaraqqiyotningikkizonasihaqidagig‘oyasihamrivojlanishjarayoniniboshqarishuchunkattaahamiyatkasbetadi. L.S. Vigotskiybolataraqqiyotiningikkizonasiniajratibko‘rsatadi:

1. 
   Aktualtaraqqiyotzonasi.
   
2. 
   YAqinkelajaktaraqqiyotzonasi.
   

Agarbolabirorishnikattalaryordamibilanbajaraolsa, buuningyaqinrivojlanishdarajasi, zonasidandalolatberadi. YAqinkelajakzonasibizgabolaningertangikunini, rivojlanishiningdinamikholatinianiqlashgayordamberadi.

Agarbolatopshiriqnimustaqilravishdabajaraolsa, buuningaktualtaraqqiyotzonasiniko‘rsatadi. SHubilanbirgaL.S.Vigotskiyta’lim-tarbiyajarayonidabirtomondan, bolagakuchietmaydigan, uningaktualrivojlanishdarajasivayaqinimkoniyatlarigato‘g‘rikelmaydigantalablarqo‘ymaslikkerakliginita’kidlaydi. Boshqatomondanesa, o‘qituvchibugunbolakattalaryordamibilan, ertagaesamustaqiltarzdabajaraolishinibilsa, bolataraqqiyotinijamiyattalablarigamosravishda, maqsadgamuvofiqtarzdatakomillashtiribborishimumkin.