Umumiy psixologiya

- ikkinchidan, bolalaro‘yinjarayonidao‘zixtiyorlaridaginarsalarni, o‘zlariniqiziqtirgan, ammokattalargaginamansubbo‘lgannarsalargaaylantirib, xohlaganlarichaerkinfaoliyatdabo‘ladilar. Bolalarningo‘yinfaoliyatlariularningjismoniyvapsixikjihatdangarmonikravishdarivojlanishiuchunbirdan-birvositadir. O‘yinbolalarhayotidashundayko‘pqirralifaoliyatki, undakatgalargamansubbo‘lganmehnatham, turlinarsalarhaqidatafakkurqilish, xom-xayolsurish, damolishvaxushchaqchaqlikjarayonlariningbarchasio‘yinfaoliyatidaaniqbo‘ladi. SHunihamta’kidlabo‘tishkerakki, o‘yinfaqattashqimuhitdaginarsahodisalarnibilishvositasiginaemas, balkiqudratlitarbiyavositasihamdir. Ijodiyvasyujetlio‘yinlardabolalarningbarchapsixikjarayonlaribilanbirgalikdaularningindividualxususiyatlarihamshakllanadi. Demak, bog‘chadagita’lim-tarbiyaishlariningmuvaffaqiyatiko‘pjihatdanbolalarningo‘yinfaoliyatlarinimaqsadgamuvofiqtashkilqilabilishgabog‘liqdir. SHundayqilib, o‘yinbolalarxayolitomonidanyaratilgannarsaemas, aksincha, bolalarxayoliningo‘zi, o‘yindavomidayuzagakelib, rivojlanadiganpsixikjarayondir.

SHunihamta’kidlashjoizki, fan-texnikamislsizrivojlanayotganhozirgidavrdahayratdaqoldiradigannarsalarbolalargago‘yo, birmo‘‘jizadekko‘rinadi. Natijadaularhamo‘zlariningturlio‘yinlarijarayonidao‘xshatmaqilib (ya’ni, analogiktarzda), harxilxayoliynarsalarnio‘ylabtopadilar (ucharot, odammashina, gapiradigandaraxtkabilar). Bundantashqari, bolalarningturlixayoliynarsalarnio‘ylabchiqarishlariyanashunianglatadi-ki, ularo‘zlariningharturlio‘yinfaoliyatlaridafaqatatroflaridagibornarsalarniemas, balkiaynichog‘daehtiyojlarinihamaksettiradilar.

Bolalarningo‘yinfaoliyatlaridaturlixayoliyvaafsonaviyobrazlarniyaratishlariodamning (shujumladan, bolalarningham) tashqimuhitdaginarsavahodisalarniaksettirishpassivjarayoniemas, balkifaol, ijodiyyaratuvchanlikjarayoniekanligidandalolatberadi.

Bolalaro‘yinfaoliyatiningyanabirxususiyatibuo‘yinjarayonidabolaningqiladiganxatti-harakatlarivabajaradiganrollariningko‘pinchaumumiylikxarakterigaegabo‘lishidir. Bunishundaytushunishkerakki, bolao‘ziningturli-tumano‘yinlaridafaqato‘zigatanishbo‘lganyolg‘izbirshofyorning, vrachning, militsionerning, tarbiyachining, uchuvchiningxatti-harakatlarniginaemas, balkiumumanshofyorlarning, vrachlarning, tarbiyachilarninghamdauchuvchilarningxatti-harakatlariniaksetgiradi. Albatta, turmushtajribalarivafaoliyatlaridoirasicheklangankichikYoshdagibolalar (ba’zankichikguruhbolalariham) o‘zlariningo‘yinlaridaqonkretodamlarnivaularningharakatlariniaksettiradilarholos. Masalan, (oyisini, dadasini, akasini, tarbiyachisinivashukabilarni). O‘rtayokikattabog‘chaYoshidagibolalarningo‘yinlaridaesabundayobrazlarumumiylikxarakterigaegabo‘laboshlaydi.

Bog‘chaYoshidagibolalarningo‘yinlariatrofdaginarsavahodisalarnibilishqurolibo‘lishibilanbirga, yuksakijtimoiyahamiyatgahamega, o‘zgachaqilibaytganda, o‘yinqudratlitarbiyaqurolihamdir. Bolalarningo‘yinlariorqaliulardaijtimoiyfoydali, ya’niyuksakinsoniyhislatlarnitarbiyalashmumkin. Agardabizbolalarningo‘yinfaoliyatlarinitashqaridankuzatsak, o‘yinjarayonidaularningbarchashaxsiyxususiyatlari (xarakteri, kimningnimagako‘proqqiziqishi, qobiliyati, irodasi, temperamenti) yaqkolnamoyonbo‘lishiniko‘ramiz. Shuninguchunbolalarningo‘yinfaoliyatlari, ularniindividualravishdao‘rganishuchunjudaqulayvositadir. KichikmaktabgachaYoshdagibolalarodatdao‘zlariyolg‘izo‘ynaydilar. Predmetlivaqonstruktorlio‘yinlarorqalibuYoshdagibolalaro‘zlariningidrok, xotira, tasavvur, tafakkurhamdaharakatlayoqatlarinirivojlantiradilar. Syujetli-rollio‘yinlardabolalar, asosan, o‘zlariharkuniko‘rayotganvakuzatayotgankattalarningxatti-harakatlariniaksettiradilar. 4-5 Yoshlibolalarningo‘yiniasta-sekinlikbilanjamoashakligaegabo‘libboradi.Bolalarningindividualxususiyatlarini, ularningjamoao‘yinlaridavomidakuzatishqulaydir. O‘zo‘yinlaridabolalarkattalarningpredmetlargamunosabatiniginaemas, balkiko‘proqularningo‘zaromunosabatlarinihamaksettiradilarvaulargataqlidetadilar.Shuningdek, jamoao‘yinlaridabolalarbirguruhodamlarningmurakkabhayotiyfaoliyatlariniaksettiradilar. Masalan, «poezd» o‘yininiolaylik. Bundamashinist, parovozgako‘miryoquvchi, provodniklar, qontrolyor, kassir, stansiyaxodimlarivayo‘lovchilarbo‘ladi. Bolalarningmanashukabijamoao‘yinlariartistlarningfaoliyatigao‘xshaydi. CHunki, jamoao‘yinidagiharbirbolao‘zroliniyaxshiadoetishgaintilishibilanbirga, o‘yinningumumiymazmunidanhamchetgachiqibketmaslikkatirishadi. Buesa, harbirboladano‘ziningbutunqobiliyatiniishgasolishnitalabetadi. Ma’lumrollargabo‘linganjamoao‘yini, bolalardanqat’iyqoidalargabo‘ysunishinivaayrimvazifalarnitalabdoirasidabajarishnitaqozoetadi. Shuninguchunbolalarningbundayjamoao‘yinlaripsixologikjihatdankattaahamiyatgaega. CHunki, bundayo‘yinlarbolalardairodaviylik, xushmuomalalik, o‘yinqoidalariga, tartib-intizomgabo‘ysunganvashukabiboshqaijobiyhislatlarnitarbiyalaydivarivojlantiradi.

Kattabog‘chaYoshidasyujetli-rollio‘yinlaresao‘zmavzusiningboyligivaxilma-xilligibilanfarqlanadi. Buo‘yinlarjarayonidabolalardasardorlikxususiyatiyuzagakelaboshlaydi, ulardatashkilotchilikko‘nikmavamalakalaririvojlanaboshlaydi.

MaktabgachaYoshdagibolalarshug‘ullanadiganijodiyfaoliyatlarorasidatasviriysan’atninghamahamiyatijudakattadir. Bolaningtasavvuretishxarakterigako‘ra, uningatrofhayotniqandayidroketishi, xotira, tasavvurvatafakkurxususiyatlarigabahoberishmumkin. Kattabog‘chaYoshidagibolalarchizganrasmlarularningichkikechinmalari, ruhiyholatlari, orzu, umidvaehtiyojlarinihamaksettiradi.

BuYoshdagibolalarrasmchizishganihoyatdaqiziqadilar. Rasmchizishbolalaruchuno‘yinfaoliyatiningo‘zigaxosbirshaklibo‘libhisoblanadi. Bolaavvaloko‘rayotgannarsalarini, keyinchalikesao‘zibiladigan, xotirasidagivao‘zio‘ylabtopgannarsalarnichizadi.

KattamaktabgachaYoshdagibolalaruchunmusobaqajudakattaahamiyatgaegabo‘lib, aynanshundayo‘yinlardamuvaffaqiyatgaerishishgaharakatqilishxususiyatishakllanadivamustahkamlanadi. BuYoshdagibolalarningengyaxshidaqiqalarimusobaqao‘yinlaridagiyutishvamuvaffaqiyatlaridir. KattamaktabgachaYoshdagibolalaruchunmusobaqalarjudakattaahamiyatgaegabo‘lib, aynanshundayo‘yinlardamuvaffaqiyatgaerishishmotivlarishakllanadivamustahkamlanadi.

Kattabog‘chaYoshidakonstruktorliko‘yinlariasta-sekinlikbilanmehnatfaoliyatigaaylanibboradi, o‘yindabolasoddamehnatko‘nikmavamalakalariniegallayboshlaydi, predmetlarningxossalarinianglayboshlaydi, amaliytafakkurnamunalaririvojlanaboradi.

3-7 Yoshlibolalarningpsixikrivojlanishidabadiiy-ijodiyfaoliyatturibo‘lganmusiqaningahamiyatihamjudakattadir. Musiqaorqalibolalarashulaaytishga, musiqaohangigamosritmikharakatlarqilishgao‘rganadilar. 3-7 Yoshlidavridabolalarningasosiyfaoliyatiquyidagiketma-ketlikdakechadi: