Umumiy psixologiya

4.3.Bog‘chaYoshidagibolalarbilishjarayonlariningrivojlanishi
Bog‘chaYoshidagibolalardasezgi, idrok, diqqat, xotira, tasavvur, tafakkur, nutq, xayol, hissiyotvairodaningrivojlanishijadalkechadi. Bolaranglarnihalibir-biridanyaxshifarqqilaolmaydi. Ungaranglarningfarqinibilishgayordamberadigano‘yinchoqlar, ranglikiyimlar, ranglixalqalar, qutichalarvashusingario‘yinchoqlarberishmaqsadgamuvofikdir.

Bog‘chaYoshidagibolalarturlinarsalarniidrokqilishdaularningko‘zgayaqqoltashlanibturuvchibelgilariga (rangivashakliga) asoslansalarham, lekinchuqurtahlilqilaolmaydilar.

Bog‘chaYoshidagibolalarkattalarningyordamibilansuratlarnianalitikravishdaidrokqilishqobiliyatigaegabo‘ladilar. Bolalarsuratlarniidrokqilayotganlaridakattalarturlixilsavollarbilanularnitahlilqilishgao‘rgatishlarilozim. Bunda, asosan, bolalardiqqatini:

1. Suratningmazmunini (syujetini) to‘g‘riidrokqilishga;

2. Suratningumumiyko‘rinishidaharbirtasvirlangannarsalarningo‘rninito‘g‘riidrokqilishga;

3. Tasvirlangannarsalaro‘rtasidagimunosabatlarnito‘g‘riidrokqilishgaqaratishkerak.

Diqqatharqandayfaoliyatimizningdoimiyyo‘ldoshidir. Shuninguchundiqqatninginsonhayotidagiahamiyatibenihoyakattadir. Bog‘chaYoshidagibolalardiqqatiasosanixtiyorsizbo‘ladi. Bog‘chaYoshidagibolalardaixtiyoriydiqqatningo‘sibborishiuchuno‘yinjudakattaahamiyatgaega. O‘yinpaytidabolalardiqqatlarinibirjoygato‘plab, o‘ztashabbuslaribilanma’lummaqsadlariniilgarisuradilar.

BuYoshdagibolaningxotirasiyangifaoliyatlarvabolaningo‘zoldigaqo‘yganyangitalablariasosidatakomillashaboradi. Maktabgacha Yoshdagi bolalarning xotirasi ko‘rgazmali, obrazli bo‘lishi bilan xarakterlidir. Bolada ko‘proq ixtiyorsiz esdaqoldirish va ixtiyorsiz esga tushirish ustunlik qiladi.Bolaso‘zlarnihechqandayma’nosiztakrorlayveradi. Ammokeyinchalik, kattalarningta’sirida, ixtiyoriyesdaqoldirishhamasta-sekinrivojlanaboradi. Bo­la ravshan va emotsional rang-barang materialni oson esda qoldiradi.

Uch yashar bola taassurotlarini bir necha oy davomida esda saqlab tura olishga qodirdir. Xotiraning o‘sishiga o‘yinlar, turli mashg‘ulotlar, she’r yodlash, ertak va hikoyalar aytish hamda sayr paytida kuzatish ishlarini olib borish yordam beradi. UshbuYoshdagi bolalar yangi so‘zlarni ham, hatto chet tillardagi so‘zlarni ham osongina eslab qoladilar. Lekin, bolalar materialni oson esda qoldirsalar ham, ular ko‘pining ma’nosiga yaxshi tushunmaydilar va ulardan nutqda foydalanishga qiynaladilar. Kattalarning vazifasi bolalarning mumkin qadar ko‘proq so‘zlarni va tasavvurlarni eslab qolishigagina emas, balki ular uchun tushunarli, foydali bo‘lgan

turli bilimlarni egallashiga erishishdan iborat. Bolalar bu xildagi bilimlardan o‘z o‘yinlarida, rasmlarida, ustozlari yoki kattalar bilan suhbatda foydalanadilar, bu
bilimlar ularning aqliy va axloqiyo‘sishlari uchun xizmat qiladi.

Bog‘chagachabo‘lganYoshdagibolalardaixtiyorsizdiqqatustunligichaqolaveradi. Masalan, bolajudaberilibertakeshitayotganbo‘lsaham, xonagabirovkiribqolsa, uningdiqqatiixtiyorsizshuertakdanchalg‘iydi. Bog‘chaYoshidagibolalaro‘zlariuchunahamiyatgaegabo‘lgan, ulardakuchlitaassurotlarqoldiradiganvaularniqiziqtiradigannarsalarnibeixtiyoreslaridaolibqoladilar.

Bog‘chaYoshidagibolalarningtafakkurivauningrivojlanishio‘zigaxosxususiyatgaega.Tafakkurbolaningbog‘chaYoshidagidavridajudatezrivojlanaboshlaydi. Buningsababi, birinchidan,bog‘chaYoshidagibolalardaturmushtajribasiningnisbatanko‘payishi, ikkinchidan,budavrdabolalarnutqiningyaxshirivojlanganbo‘lishi, uchinchidanesa, bog‘chaYoshidagibolalarningerkin, mustaqilharakatlarqilishimkoniyatigaegabo‘lishlaridir.

Bog‘chaYoshidagibolalardaharsohagadoirsavollarningtug‘ilishi, ulartafakkuriningfaollashayotganligidandarakberadi. Bolao‘zsavoligajavobtopaolmasayokikattalaruningsavoligaahamiyatbermasalar, undagiqiziquvchanlikso‘naboshlaydi.

Odatda, harqandaytafakkurjarayonibironnarsadantaajjublanish, hayronqolishvanatijadaturlisavollarningtug‘ilishitufaylipaydobo‘ladi. Ko‘pginaota-onalarvaayrimtarbiyachilaragardabolalarortiqroqsavolberibyuborsalar, «ko‘pmahmadonabo‘lma», «senbundaygaplarniqaerdano‘rganding»,debkoyibberadilar. Natijadabolao‘ksinib, o‘zbilganichatushunishgaharakatqiladi. Ayrimtortinchoqbolalaresahechbirsavolbermaydilar. Bundaybolalargaturlimashg‘ulotlarvasayohatlardakattalarningo‘zlarihamsavolberishlarivashubilanularnifaollashtirishlarilozim.

Harqandaytafakkur, odatdabironnarsanitaqqoslash, analizvasintezqilishdanboshlanadi. Shuninguchunbizanashutaqqoslash, analizvasintezqilishnitafakkurjarayonidebataymiz. Sayohatlarbolalardagitafakkurjarayoninifaollashtirishvarivojlantirishgayordamberadi. Bolalartabiatgaqilingansayohatlardaturlinarsalarnibir-biribilantaqqoslaydilar, analizhamdasintezqilibko‘rishgaintiladilar. Agar 2 yasharbolaningso‘zboyligitaxminan 250 tadan 400 tagachabo‘lsa, 3 yasharbolaningso‘zboyligi 1000 tadan 1200 tagacha, 7 yasharbolaningso‘zzahirasi 4000 tagaetadi. Demak, bog‘chaYoshidavridabolaningnutqihammiqdor, hamsifatjihatidananchatakomillashadi. Bog‘chaYoshidagibolalarnutqiningo‘sishioilaningmadaniysaviyasigahamko‘pjihatdanbog‘liq.

Kattalarbolalarnutqinio‘stirishbilanshug‘ullanarekanlar, bog‘chaYoshidagibolalarningba’zihollardao‘znutqsifatlarinito‘laidroketaolmasliklariniunutmasliklarikerak. Bundantashqari, bolalardamurakkabnutqtovushlarinibir-biridanfarqqilishqobiliyatihamhalito‘latakomillashmaganbuladi. Tilichuchukliknituzatishningengmuhimshartlaridanbiri, bolabilanto‘lavato‘g‘ritalaffuzetib, ravontilbilangaplashishdir.