“Umumiy tarix” kafedrasi Katta o’qituvchilar

 
 
Taqrizchilar: 
 
 
 
p.f.d., Sh. A. Abdullayeva 
 
 
 
 
 
NDKI dots. R. Ro’ziyeva
 
 
 
 
 
 
 
 
Mazkur ilmiy – uslubiy qo’llanma “Тarix o’qitish metodikasi” 
kafedrasining 2015 yil 24 iyun yig’ilishida muhokama qilinib, Navoiy davlat 
pedagogika instituti Ilmiy Kengashiga muhokama uchun tavsiya etil 

---

 
K I R I SH.
 
 
Markaziy Osiyo, jumladan Movarounnahrning qulay jug’rofiy sharoiti, 
tabiati, iqlimi mintaqada odamlarning uzoq o’tmishda bu yerlarda o’troqlashib, 
chorvachilik va dehqonchilik bilan shug’ullanganligini, tabiiy sharoitdan kelib 
chiqib yerlarni sug’orish usuli bilan hosil olganligini ko’rsatadi. Bu esa mintaqada 
madaniyatning ancha erta, bir necha ming yillar avval shakllanishi 
ta’minlanganligidan dalolat beradi. Uning yorqin isboti so’nggi o’n yilliklarda 
arxeologlar tomonidan ochilayotgan shahar vayronalari, moddiy madaniyat 
qoldiqlari va ibtidoiy bo’lsa – da, san’at asarlaridir. 
Yurtboshimiz ta’kidlaganidek, “Mustaqillikka erishganimizdan keyin 
xalqimizning o’z yurti, tili, madaniyati, qadriyatlarini, tarixini bilishga, o’zligini 
anglashga qiziqishi ortib bormoqda. Bu tabiiy hol. Odamzod borki, avlod – 
ajdodi kimligini,nasl – nasabini, o’zi tug’ilib voyaga yetgan qishloq, shahar, 
xullaski, Vatanining tarixini bilishni istaydi” 
1
. Biz ham ushbu uslubiy 
qo’llanmani tayyorlashda Movarounnahr va Xurosonda Uyg’onish davri 
madaniyati tarixini o’quvchilarga o’rgatish orqali ularni o’z Vatanimiz tarixiga,
uning yuksak madaniayti tarixiga, milliy qadrayatlariga bo’lgan qiziqishlarini 
orttirish maqsadida bir qancha manbalarga murojaat qilishga harakat qildik. 
Zero, biron – bir jamiyat ma’naviy imkoniyatlarini, odamlar ongida ma’naviy va 
axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay hamdamustahkamlamay turib, o’z istiqbolini 
tasavvur eta olmaydi. Xalqning madaniy qadriyatlari, ma’naviy merosi ming yillar 
mobaynida Sharq xalqlari uchun qudratli ma’naviyat manbai bo’lib bo’lib xizmat 
qilgan. Uzoq vaqt davom etgan qattiq mafkuraviy tazyiqqa qaramay, O’zbekiston 
xalqi avloddan – avlodga o’tib kelgan o’z tarixiy va madaniy qadriyatlarini hamda 
o’ziga xos an’analarini saqlab qolishga muvaffaq bo’lgan. Markaziy Osiyo tarixida 
siyosiy aql – idrok bilan ma’naviy jasoratni, diniy dunyoqarash bilan qomusiy 
bilimdonlikni o’zida mujassam etgan buyuk arboblar ko’p bo’lgan. Shunday 
1
I. A. Karimov. Tarixiy xotirasiz kelakak yo’q. T. “Sharq”. 1998. 3 – bet. 

---

arboblardan Uyg’onosh davri madaniyati rivojiga o’z hissasini qo’shgan juda ko’p 
buyuk shaxslar borki, ularning ilmiy faoliyati va salohiyati haqida ushbu 
qo’llanmada fikr yuritiladi.
VIII – XII asrlar davomida Markaziy Osiyoda katta va muhim o’zgarishlar 
ro’y berdi. Movarounnahr va Xuroson arablar tomonidan to’lig’cha bosib olinib, 
arab xalifaligi – imperiyasi tarkibiga kiritildi. 
Yerli xalq arab mustamlakachiligiga qarshi to’xtovsiz kurash olib bordi va 
asta – sekin IX – X asrlarga kelib bu yerda mustaqil davlatlar vujudga kela 
boshladi. Mustaqil davlatchilik sohasida o’zaro urushlar davomida Somoniylar, 
Qoraxoniylar, Ma’muniylar, G’aznaviylar, Xorazmshohlar birin – ketin 
hukmronlik qilib, tarix sahnasiga kelib – ketdilar. Lekin shunga qaramay bu davr 
madaniyati, ma’naviy hayotida juda katta ijobiy o’zgarishlar ro’y berdiki, ular 
nafaqat Movarounnahr, balki butun musulmon Sharqi tarixida o’chmas iz qoldirdi. 
Shuningdek, bizga ma’lumki, G’arb adabiyotlarida Yevropa mamlakatlarida 
keskin madaniy yuksalishga olib kelgan XV – XVII asrlarni Renessans – 
Uyg’onish davri nomi bilan yuritadilar. Biroq ko’pchilik mualliflar Sharqda 
shunday jarayon bo’lganligidan ko’z yumadilar. Holbuki, IX – XII asrlarda 
Markaziy Osiyoda Yevropadan bir necha asr ilgari madaniy yuksalish yuz 
berganligini hech kim inkor eta olmaydi. “U Yevropadagidek yangi siyosiy –