Umurtqasizlar zoologiyasidan

Darsning qisqacha mazmuni.
Solpugalar ham chayonlar singari 
yirik, lekin ularning tanasi ko‘proq bo‘g ‘imlardan tashkil topgan. 
Solpugalarda faqat tananing oldingi to'rtta segmenti o‘zaro birikkan 
bo'ladi va boshko'krakni tashkil qiladi. Keyingi ikkita segmenti esa 
boshko'krak bilan qorin qismining o'rtasida erkin joylashgan, qorin 
qismi 10 ta segmentdan iborat (62-rasm).
Boshko'krak qismining birinchi segmentida xelitseralar joylashgan 
bo'Iib, 
ular 
o'ljani 
tutish 
va 
o'ldirish 
uchun 
moslashgan. 
Boshko'krakning ikkinchi segmentidagi pedipalpalari ko'rinishidan 
yurish oyoqlariga o'xshab ketadi.
Lekin ular o'siq tukchalar bilan 
qoplangan, shunga ko'ra sezgi organi 
vazifasini 
bajaradi. 
Pedipalpalarining 
uchi 
timoqcha 
bilan 
tugallanadi.
Pedipalpalari 
yordamida 
solpugalar 
mayda hasharotlami ushlaydi.
62-rasm. Solpuganing tashqi ko'rinishi:
1-xelitserasi; 2-pedipalpalari; 3-yurish
oyoqlari; 4-ko'krak qismining erkin
bo'g'imiari; 5-qorin qismi; 6-bosh qismi; 7-
ko'zlari.
Solpugalar 
issiq 
iqlimli 
mamlakatlarda keng tarqalgan. Ular 
Qrim, Kavkaz, Qozog'iston va Markaziy 
Osiyoda ko'p uchraydi. Solpugalarda 
zahar 
ishlab 
chiqaruvchi 
bezlar 
bo'lmaydi, lekin xelitseralaridagi ovqat 
qoldiqlari 
(oqsil 
moddalar) 
chirib 
zaharga aylanishi mumkin.
Solpuga o'zini himoya qilish maqsadida (uni qo‘i bilan ushlamoqchi 
bo'lganda) odamlarning terisini tishlab, teshadi va ifloslangan
172

---

xelitseralari bilan mexanik tarzda jarohatlab, infeksiya yuqtirishi 
mumkin.
Ishni o'tkazish ta rtib i: Fiksatsiya qilingan solpugalarni Petri 
idishiga qo‘yib, qo‘l lupasi yordamida kuzating. Uning bosh-ko‘krak va 
qorin 
(abdomen) 
qismlarini 
toping. 
Tanasining 
segmentlarga 
boMinishiga va xelitseralariga e'tibor bering. Solpuganing tashqi tuzilishi 
rasmini chizing.
C h ipor chayon va solpuganing tash qi ko‘rinishi rasm larini 
albom ga chizing ham da u la r haqida bilim ingizni nazorat qilish 
uchun quyidagi test top sh iriqiarig a jav o b bering. C=33
1. Chayonlar qanday tuzilgan? A-gavdasi yaxlit boshko'krak va ikki 
bo‘lmali qorindan iborat, B-gavdasi bo'limlarga bo‘lingan, V-og‘iz 
organlari o'zgarib sanchib-so‘ruvchi apparatga aylangan, G-qorin 
bo'lim i oldingi keng va toraygan keyingi qoringa bo'linadi, D-qomining 
uchida nayzasi bor, E-oyoq paypaslagichlari qisqichga aylangan, kechasi 
ov qiladi.
2. Chayonning bosh qismida qanday organlar bor? A-boshining 
o‘rtasida bir ju ft yirik ko‘zi bor, B-ikki yonida bir juftdan oddiy ko'zlari 
bor, V-mo‘ylovlari bor, G-ikki yonida besh juft oddiy ko‘z!ari bor.
3. Chayonlar qanday hayvonlar bilan oziqlanadi? A-shilliqqurtlar, 
B-o‘rgimchaklar, V-mayda kemiruvchilar, G-hasharotlar, D-yirtqich, E- 
parazit, J-kunduzi faol, Z-tunda faol.
4. Chayonlar qayerda tarqalgan? A-Moldaviyada, B-Rossiyada, V- 
Markaziy Osiyoda, G-Ukrainada, D-Kavkazortida, E-Qirimda, J- 
Baltiqbo‘yida, Z-Yeronda.
5. Chayonlar qanday ko‘payadi? A-tirik tug'adi, B-tuxumlarini 
tuproq yoriqlariga qo'yadi, V-o'zgarishsiz rivojlanadi, G-lichinkasi 
oyoqlari uch juft, D-lichinkasi va tuxumlari qishlab qoladi, E-bolalarini 
orqasida olib yuradi.
6. Solpugalar tanasi qanday bo'limlardan iborat? A-bosh, B- 
boshko'krak, V-ko‘krak, G-keng oldqorin, D-tor orqaqorin, E-qorin.
7. Solpugalar boshida qanday organlar bor? A-timoqsimon 
paypaslagichlar, 
B-jag‘oyoqlar, 
V-tirnoqsimon jag'lar, 
G-yurish 
oyoqlariga o'xshash oyoq paypaslagichlar, D-bir juft oddiy ko'zlar, E- 
ikki ju ft oddiy ko'zlar.
8. Solpugalar qanday hayvonlar bilan oziqlanadi? A-yirtqich, B- 
mayda sudralib yuruvchilar, V-mayda qushlar jo 'jasi, G-tuproq kanalari, 
D-hasharotlar, E-shilliqqurtlar, J-mayda kemiruvchilar, Z-hayvonlar 
murdasi bilan, I-kunduzi faol, K-asosan tunda faol.
173

---

9. 
Solpugalar qanday ko‘payadi? A-ayrim jinsli, B-germafrodit, V- 
otalanishi tashqi, G-otalanishi ichki, D-tirik tug‘adi, E-tuxum qo‘yadi.
4-ish. It kanasi m isolida k a n a la rn in g tuzilishi v a ko'payishi
I t kanasining sistem atik o‘rni
Tip. Bo‘g‘im oyoqlilar-A rthropoda
K enja tip. X elitseralilar-C helicerata
Sinf. O 'rgim chak sim onlar-A rachn id a
T urku rn . Parazitiform li kan alar-P arasitifo rm es
Oila. Iksod kanalari-Ixodidae
Vakil. It kanasi-Ixodes ricinus