Umurtqasizlar zoologiyasidan

2-ish. Chayonlarning tuzilishi va ko‘payishi
Chipor chayonning sistematik o ‘rni
Tip. B o ‘g ‘imoyoqlilar-Arthropoda
Kenja tip. Xelitseralilar-Chelicerata
Sinf. 0 ‘ rgimchaksimonlar-Arachnida
Turkum. Chayonlar-Scorpiones
Vakil. Chipor chayon-Buthus eupeus
Kerakli preparatlar va jihozlar.
Fiksatsiya qilingan chipor chayon. 
Chayonning tuzilishi aks ettirilgan jadvallar, Petriy shisha idishlar, qo‘l 
lupalari, qisqichlar, suv to'ldirilgan idishlar, to‘g ‘rilagich ninalar, 
qaychi.
Dars 
maqsadl
0 ‘rgimchaksimonlar 
sinfining 
vakili-chipor 
chayonning tuzilishi va ko‘payishini o‘rganish.
Identiv o ‘quv maqsadlari:
2.1. Chayonning tana tuzilishini gapira oladi.
2.2. Chayonlarning oziqlanish jarayonini izohlay biladi.
2.3. Chayonlarning ko‘payishi va rivojlanishini bayon qila oladi.
Ishning mazmuni.
Chayonlar o ‘rgimchaksimonlar sinfi orasida
yirik hayvonlardan hisoblanadi. Ularning uzunligi 6 sm dan 18-20 sm 
gacha boradi va tanasi bosh-ko‘krak hamda qorin qismlariga bo‘linadi 
(61-rasm).
168

---

61-rasm. Chipor chayon ( 
Buthus eupeus)
ning tashqi tuzilishi. A-orqa
tomonidan va B-qorin tomonidan ko'rinishi: 1-boshko‘krak; 2-xeIitsera;
3-pedipalpa; 4-yurish oyoqlari; 5-telson; 6-zahar nayzasi; 7-XV-XIX-orqa
qorin segmentlari; 8-YIII-XIY oldingi qorin segmentlari; 9-anaI teshigi;
10-nafas olish teshiklari, 11-taroqsimon organlari; 12-jinsiy qopqoqchalari.
Bosh-ko‘krak qismi yelka tomonidan umumiy qalqon(karapaks) 
bilan qoplangan. Uning yelka tomonida juft tepa ko'zlari, yon tomonida 
esa bir necha juft nisbatan kichikroq ko'zchalari bo'ladi.
Bosh-ko'krakning oldingi qismida bir ju ft xelitseralari joylashgan. 
Bular o'zgargan oyoqlardir. Ular uch bo'g'im dan iborat. Birinchi 
bo 'g 'im qisqa bo'Iib, qolgan ikki bo'g'im i qisqich hosil qiladi.
Uning 
ichki 
yuzasi 
xitindan 
iborat 
“tishcha”larga egadir. 
Xelitseralar yordamida chayon ovqatni maydalaydi. Keyin zahar bezlari 
ishlab chiqariladigan zahar suyuqligi ta ’sirida chala suyuq holatga 
aylantirilgan ovqatni so'rib oziqlanadi.
Bosh-ko'krak qismining ikkinchi ju ft o'simtasi-pedipalpalardir 
(paypaslagich oyoq). Ularning har biri 6 ta bo'g'im dan tashkil topgan, 
keyingi ikki bo'g'im i haqiqiy qisqichni hosil qiladi.
169

---

Pedipalpalar asosan sezish vazifasini bajaradi, lekin ular ovqatni 
(hasharotlami) tutish va ushlab og‘izga olib kelishda ishtirok etadi.
Chayonning yurish oyoqlari 4 juft. Bulaming tuzilishi va 
bo‘g ‘imlarga ajralishi ham hasharotlaming oyoqlariga o ‘xshash bo‘lib, 
dumg‘aza, ko‘st, son, boldir va panja qismlaridan iborat. Panjaning 
uchidajufttim oqchalari b o iad i.
Chayon tanasining ikkinchi bo‘limi 12 ta segmentdan tashkil 
topgan, qorin qismi va eng oxirgi segment telsondir. Qorin qismi o ‘z 
navbatida yettita serbar segmentdan iborat. Oldingi qorin (mezasoma)ga 
va 5 ta ensiz segmentdan tashkil topgan keyingi qorin (metasoma)ga 
bo'linadi. Qorin tomonidan mezasomaning birinchi segmentida jinsiy 
qopqoqchalari, ikkinchi segmentida esa taroqsimon o'sim talari bo'ladi. 
Ulardan keyingi 4 ta segmentida nafas olish teshikchalari-stigmalar 
joylashgan. Bu organlarning hammasi shakli o'zgargan va boshqa xii 
vazifalami bajarishga moslashgan oyoqlar hisoblanadi.
Oldingi qorin qismining eng oxirgi segmentida hech qanday 
o'sim talar bo'lmaydi. Tananing eng oxirgi segmenti biroz bo'rtib 
turadi. Unda zahar ishlab chiqaradigan bezlar bor. Ularning zahar 
chiqaradigan yo'llari tananing eng orqa uchida joylashgan nayza yoki 
nashtarining ichidan o'tadi. Chayonlar zaharidan o'zlarini himoya qilish 
va 
oziqlanish 
maqsadida hasharotlami 
ushlab 
o'ldirish uchun 
foydalanadi.
Chayonlarning xelitsera va pedipalpasining asosiy bo'g'im i og'iz 
organlari vazifasini bajaradi. Ichagining oldingi halqum bo'limi 
muskulli so'ruvchi keng oshqozonni hosil qiladi. Oshqozon suyuq 
oziqni so 'rib olish uchun xizmat qiladi. Oldingi ichakka bir juft so'lak 
bezlari y o 'li ochiladi. O 'rta ichakning oldingi qismi uzun yon 
o'sim talam i hosil qiladi.
Bu o'sim talar ichak hajmini va uning so'rish yuzasini kengaytiradi. 
Ichak bo'shlig 'iga bir ju ft hazm qilish bezi-jigar y o 'li ochiladi. Jigar 
hazm qilish fermentlari ishlab chiqarish va oziqni so'rish vazifasini 
bajaradi. Bundan tashqari jigar hujayralarida oziq ham hazm bo'ladi. 
Chayonlar yirtqichlik qilib oziqlanadi. Nafas olish organlari vazifasini 
o'pka bajaradi. Chayonlarning o'pka xaltachalari 4 ju ft bo'ladi.
Qon aylanish organlari yurak, yurakoldi bo'shlig'i, aorta va tana 
bo'shlig'i-lakunlardan iborat. Chayonlarning yuragi qorin bo'limida 
ichakning ustida joylashgan uzun naydan iborat. Yurakning ikki yonida 
7 juft tirqishsimon teshiklar-ostiylar ochiladi.
170

---

Chayon erkagining bir ju ft urug'donlari bor; lekin urg‘ochilarining 
tuxumdonlari birga qo'shilgan, urug'lanish ichki bo‘lib, kuyikish 
maxsus spermatoforlar orqali sodir bo'ladi. Ko'pchilik chayonlar tirik 
tug'adi. Chayonlar embrioni qorin bo'limining oldingi qismidagi oltita 
bo‘g ‘imlarida oyoqlari bo'ladi. Embrion rivojlanishining so'ngi 
davrlarida birinchi juft qorinoyoqlari-jinsiy bezlaming qopqog'iga, 
ikkinchi 
jufti 
esa 
taroqsimon 
o'simtalarga 
aylanadi; 
qolgan 
qorinoyoqlari hisobidan o'pka hosil bo'ladi. Chayonlar o'zgarishsiz 
rivojlanadi.