Umurtqasizlar zoologiyasidan

65-rasm. K o'poyoqlilarning ichki tuzilishi: I-mo‘ylovi, 2-halqumusti gangliysi,
3-zahar bezli jag‘oyoqlari, 4-qizilo‘ngachi, 5-so‘Iak bezi, 6-qorin nerv zanjiri, 7-
oyog‘i, 8-o‘rta ichagi, 9-malpigi naychalari, 10-urug‘doni, ll-u ru g‘ pufagi, 12-
urug‘ yo ‘li, 13-keyingi bezi.
Ko'poyoqlilar ayrim jinsli. Ko'pchilik turlarining jinsiy bezlari 
sodda, tuban tuzilgan, ayrim vakillarida (pauropodalar) juft bo'ladi. 
Ko'pchilik ko'poyoqlilarning jinsiy bezlari toq bo'ladi. Ayrim
iso

---

ko‘poyoqlilar (kostyanka) ning urg‘ochisi tuxumlarini o ‘z tanasi bilan 
o ‘rab oladi.
M ashg‘ulotni о ‘tkazish tartibi:
1. Oddiy qalqondorning tashqi 
tuzilishi bilan tanishib, uning rasmini chizganingizdan keyin, bosh 
qismini tashkil qilgan organlarini o ‘rganishga kirishing. Buning uchun 
uning bosh qismini ajratib olib, to ‘g ‘nag‘ichni antennalari orasidan, 
oldingi tomonidan orqa tomoniga qaratib vannachaga qadab qo‘ying. 
Shunda boshi oldingi tomoni bilan yuqoriga qarab joylashadi. Qo‘l 
lupasi yordamida bosh qismidagi organlarini o‘rganing. JagMarini ajratib 
olib (ikkinchi juft maksilladan boshlash lozim) buyum oynasidagi b if 
tomchi suvga qo'ying va mikroskopning kichik ob'ektivi orqali 
kuzating.
2. Preparoval ninalar yordamida tanasining birinchi segmentini 
ajratib olib, undagi jag ‘oyoqlarining tuzilishini o‘rganing va kostyanka 
bosh qismining rasmini chizing.
3. Oddiy qalqondorning yurish oyoqlaridan birini ajratib olib, uni 
tashkil etgan qismlarini o ‘rganing va rasmini chizing.
Oddiy qalqondorning tashqi va ichki tuzilishi rasmlarini
albomga chizgach bilimingizni nazorat qilish uchun quyidagi test
topshiriqlariga javob bering. C=29
1. K o‘poyoqlilar qanday tuzilgan? A-tanasi bosh, ko‘krak va 
qoringa b o‘lingan, B-tanasi bosh va bo‘g‘imlarga boMinmagan gavdadan 
iborat, V-boshida bir ju ft m o‘ylovlari va 2-3 juft ja g ‘lari bor, G- 
m o‘ylovlari ikki juft, D-har bir gavda bo‘g ‘imlarida 1-2 juftdan yurish 
oyoqlari bor, E-oldingi oyoqlari qisqichga aylangan, J-oyoqlarinirig uchi 
ayrili, Z-yurish oyoqlari bir xilda tuzilgan, I-dumida uzun ayrisi bor, K- 
oyoqlari uchi timoqqa aylangan.
2. Ko'poyoqlilar katta sinfining sinflarini ko‘rsating. A-geofillar, B- 
skolopendralar, V-qattiq qalqonlilar, G-simfillar, D-pauropodlar, E-ikki 
juftoyoqlilar, J-pashshatutarlar, Z-laboyoqlilar.
3. Oddiy qalqondorning o ‘ziga xos tuzilish belgilarini ko‘rsating: A- 
tana uzunligi 0,5-1,5 sm, B-tana uzunligi 2-2,5 sm, V-tanasi bosh, gavda 
va dum qismlarga boMinadi, G-tanasi bosh va gavdaga ajraladi, D-boshi 
yaxlit segmentlarga bo‘linmagan, E-boshi segmentlarga bo‘lingan, J- 
boshida xartumi bor, Z-boshida yuqorigi va pastki ja g ‘lari bor, 1- 
mo‘ylovi bir juft, K-mo‘yiovi ikki juft, L-gavdasi 15 ta bo‘g ‘imlardan 
iborat, M-gavdasi 29 ta bo‘g‘imlardan iborat, N-boshida bir ju ft oddiy 
ko‘zi bor, O-boshida 40 ga yaqin oddiy ko'zchalar (ommatidlar) 
yig‘indisidan hosil bo‘lgan, ikki to ‘p ko‘zi bor, P-birinchi juft oyog‘i
181

---

asosida zahar bezi bor, R-yuqorigi ja g ‘i asosida zahar bezi bor, S- 
gavdasi 
yelka-qoringa 
yassilangan, 
T-gavdasi 
urchuqsimon. 
to’shamalari ostida, B-toshlar ostida, V-daraxt po‘stlog’i ostida, G- 
tuproq ichida, D-sayoz suv ostida, E-tunda faol, J-kunduzi faol.
5. Oddiy qalqondor nima bilan oziqlanadi? A-parazit, B-yirtqich, V- 
mayda hasharotlar, G-mayda o‘rgimchakiar, D-chuvalchanglar, E- 
mayda kaltakesaklar, J-baliq chavoqlari, Z-chirindilar, I-o'lim tikxo'r,
6. Oddiy qalqondor qanday ko’payadi? A-otalanishi tashqi, B- 
otalanishi ichki, V-tuxum qo'yadi, G-tirik tug'adi, D-tuxumini pillaga 
qo'yadi, E-tuxumini urg'ochisi gavdasi bilan o'rab, himoya qiladi, J-nasl 
uchun g'am xo'rlik qilmaydi.