Umurtqasizlar zoologiyasidan

finnalar, J-odam fakultativ oraliq x o ‘jayin sifatida.
Uning uzunligi 1,5-3 m, ba’zan esa 5 m gacha borib, boshcha, ya’ni 
skoleks, bo‘yin va 900 tagacha bo‘g‘imlari bor. Boshchasida 4 ta 
so‘rg‘ichi va xartumida ikki qator har xil katta-kichiklikdagi xitinli 
ilmoqchalari (22-32 tadan) joylashgan. Mana shu ilmoqchalarining 
borligi tufayli cho‘chqa tasmasimoni qurollangan tasmasimon deb ham 
ataladi.
Cho'chqa tasmasimoni proglottidalarining har birida yuzlab 
urug‘donlar va uch bo‘lakli bitta tuxumdon bo‘ladi. Bu chuvalchangning
89

---

bachadoni qoramol tasmasimoni bachadonidan farq qih'b, 7-12 tagacha 
yon shoxchalar chiqaradi va doimo tuxumlar bilan to1 lib turadi.
Eng oxirgi yetilgan proglottidalaming uzunligi 10-12 mm va eni 5 
mm atrofida bo‘ladi. Bundan tashqari, cho‘chqa tasmasimonining 
yetilgan bo ‘g‘imlari strobiladan birdaniga 5-7 talab uzilib, xo‘jayini 
axlati bilan tashqariga chiqadi va bu bo‘g‘imlar harakatsiz bo‘ladi.
Cho‘chqa tasmasimoni lichinkasi ham xuddi qoramol tasmasimoni 
lichinkasi kabi sistitserk deyiladi. Bu lichinka har xil to ‘qima va 
organlarda maxsus po‘stlarga o ‘ralib parazitlik qiladi. Sistiserk no‘xat 
kattaligidagi pufakcha bo‘lib, ichi tiniq suyuqlik bilan to‘lgan boiadi, 
uning uchida 4 ta so‘rg‘ichi va xartumi, ilmoqchalar bilan qurollangan 
skoleksi joylashgan.
Cho‘chqa tasmasimonining asosiy xo‘jayini odam hisoblanadi. 
Odamning ingichka ichagida voyaga yetgan tasmasimon chuvalchang 
parazitlik qiladi. Cho‘chqa, it, mushuk, tuya va quyonlar bu 
chuvalchangning oraliq xo‘jayinlari hisoblanadi. Bunda cho‘chqa va 
yuqorida aytilgan hayvonlar suv va har xil oziq-ovqatlar orqali 
chuvalchangning 
tuxumlari 
bilan 
zararlanadi. 
Oraliq 
xo‘jayin 
organizmida tuxumdan
chiqqan 6 ilmoqli lichinka (onkosfera) qon va 
iimfa tomirlariga o ‘tib, muskul to ‘qimasi, miya, ko‘z va boshqa 
organlarga borib o ‘mashib, maxsus po ‘stga o ‘raladi va 2-4 oydan keyin 
ikkinchi lichinkalik davri-sistiserkka aylanadi. Sistiserk cho‘chqa 
tanasida 3 yildan 6 yilgacha yashashi mumkin. Sistiserk finna deb ham 
ataladi. Odamlar cho‘chqa tasmasimonini sistiserkli, ya’ni finnali 
cho‘chqa go‘shtini yaxshi pishmagan holda iste’mol qilishlari orqali 
o'zlariga yuqtiradilar.
Shuni 
ham aytib 
o'tish joizki, ba’zan odamlar cho'chqa 
tasmasimonining asosiy xo‘jayini b o iib g in a qolmay, balki oraliq 
xo‘jayini ham bo‘lishlari mumkin. Bunda parazitning tuxumi odamga 
oziq-ovqat, suv orqali yuqishi, ayrim hollarda esa ushbu gijja bilan 
kasallangan 
odamlar 
o‘qchiganida 
ichagidagi 
voyaga 
yetgan 
chuvalchanglarning tuxumga to‘ia proglottidalari, ya’ni bo‘g‘imlari 
oshqozonga ko'tarilib, oshqozon ichiga mingiab tuxumlar ajralib 
chiqishi mumkin. Shunday hollarda tuxumdan ajralgan lichinkalar- 
onkosferalar odamlar ichagini teshib qonga o‘tgach, turli organlar-yurak, 
muskullar, o ‘pka, ko ‘z va hatto bosh miyaga ham borib o ‘rnashishi 
mumkin. Bu yerda ular sistiserkka, ya’ni fmnaga aylanadi. Finnalaming 
uyniqsu, ko'zga o ‘rnashib olishi xavflidir. Bunda odamlar ko‘r bo‘lib 
(|oli.shlari 
ham 
mumkin. Miyaga o ‘mashib olsa, odamlar o'ladi. Ana
90

---

shunday o‘z-o‘zidan zararlanish holati autoinvaziya deyiladi. Shu 
xususiyatiarini hisobga olganda, cho‘chqa tasmasimoni eng xavfli 
tasmasimon chuvalchanglardan biri hisoblanadi. Shuning uchun ham har 
bir odam, agarda ichagida cho‘chqa tasmasimoni borligini sezsa, juda 
ehtiyot bo‘Hshi, ozodalikka qattiq rioya qilishi, gijja tushirishda qayt 
qildiradigan dori ichmasligi kerak.
Cho‘chqa tasmasimonining voyaga yetgan shakli qo‘zg‘atadigan 
kasallik tenioz, lichinkalik davri vujudga keltiradigan kasallik esa 
sistiserkoz deyiladi. Yuqorida ta ’kidlanganidek, odamlar ham tenioz va 
ham sistiserkoz kasalliklariga yoiiqishlari mumkin. Cho‘chqalar esa 
faqat sistiserkoz bilan kasallanadi. Cho‘chqa sistiserkozi MDH da, 
ayniqsa, Ukraina, Belorussiya, Ozarbayjon va Rossiyaning markaziy 
qora tuprqq viloyatlarida keng tarqalgan. Bu kasallikning tarqalishini 
asosiy manbai tenioz bilan kasallangan odamlar hisoblanadi.