Universitet: Toshkent viloyat davlat pedagogika instituti Fakul’tet: Filologiya Kafedra: «O`zbek adabiyoti va o`qitish metodikasi»

UVAYSIY

Jaxon otin Siddiqbob qizi – Uvaysiy XUSh asr oxiri va X1X asrning 1 yarmida yashab ijod etgan iste’dodli shoiradir.

Uvaysiyning faoliyati va ijodiy merosini o’rganishda adabiyotshunosligimiz ancha yutuqlarga erishdi, yangi ma’lumotlar qo’lga kiritildi. Bu soxada Olim Sharafiddinov “O’zbek adabiyoti xrestomatiyasi P jild. T., 1945 yil, O’zbek she’riyati antologiyasi, 1948. Kitoblarida fikr yuritadi; O’tkir rashid “Uch shoira”, T., 1958; A.Qayumov. E’tibor Ibroximovalarning Uvaysiy. Devonini tuzganlar, O’z.Fan, 1959 yil; H.Razzoqov, Ulfat, ¢.Abdullaev, N.Mamatovlar Uvaysiy devonini 1963 yilda qayta tuzganlar, 1970 yilda T.Jalolovning “O’zbek shoirlari” kitobi vujudga keldi; A.Qayumov 1961 yilda yaratgan “Qo’qon adabiy muxiti” kitobida Uvaysiy xaqida ma’lumot berdi. Adabiyotshunos E’tibor Ibroximova Uvaysiy xaqida maxsus ilmiy tadqiqot ishlari olib bordi. 1961 yilda kandidat dissertatsiyasini yoqladi.
Bu ishlardagi ma’lumotlar bilan birga shoira to’grisida uning avlodjlaridan bo’lgan kishilarning bergan ma’lumotlari xam muximdir. Chunonchi, Andijon oblastining Marxamat rayonidagi Sverdlova nomli kolxoz territoriyasida xayot kechirgan Xoljon otin Abduqodirovaning o’z ota-bobolari to’grisida qilgan xikoyalari ana shunday muxim ma’lumotlardandir.
Xoljon otin Uvaysiyning chevarasi bo’lib, 1965 yilda vafot etgan, u o’z avlodi xaqida xikoya qilib, katta buvisi Jaxon otin ekanligini so’zlaydi. Jaxon otin (Uvaysiy) Hojixon ismli kishiga turmushga chiqqani, ularning Muxammad ismli o’gli, Quyoshxon ismli qiz ko’rganlari. Uvaysiy o’gli Muxammadning “Majnun” qizi Quyoshxonning “Xokiy” taxallusi bilan she’r yozganlarini Xoljon xikoya qilgan.
Xoljon otin xiyaokchsidan ma’lum bo’lishicha, Uvaysiy va uning farzandlari, nabiralari o’tmishda zamondan jabr sitam ko’rib, juda ogir sharoitda xayot kechirganlar.
Feodal xukmron doiralarning maddox shoirlari xalqning axvolidan ko’z yumib, o’marxonni ko’klarga ko’tarib maqtab she’rla yozgan bir vaqtda, o’vaysiy she’r maydoniga zamona kulfatidan kuyganlarning bulbuli-go’yosi chiqib, fitonu nola chekkan edi:
I.Haqqulov. Uvaysiy. 5-bet. Zamona kulfatidan bu ko’ngil dog o’ldi, dog o’ldi. Sharq klassiklari merosidan. Uvaysiy she’riyatidan, T., 1980 y. 94-95-betlar. T.Jalolov. 66-bet. Uvaysiy ijodi ustida tadqiqot ishlari olib borgan adabiyotshunos-olimlarimiz shoiraning Umarxon saroyiga kelib qolishi xolati va uning sevimli shoiramiz Nodira bilan munosabatini, uchrashish, ular o’rtasidagi xamkorlikni turlicha izoxlaydilar. Chunonchi, “O’zbek adabiyoti tarixi” (avt. Kollektivi, T., 1978) kitobining “Uvaysiy ijodiga doir qismini yozgan E.Ibroximova shunday yozadi: “Umarxon gilon xokimi bo’lib (1800-1809), Nodiraga uylangan paytda Uvaysiy shoira sifatida tanilgan edi. Sh/u xam Nodiraning tashabbusi bilan ular o’rtasida do’stona aloqa o’rnatiladi. Nodira Qo’qonga quchib kelganidan keyin maxsus erlik bilan Uvaysiyni xonlik paytaxtiga olib kelib, u bilan yaqin aloqani ta’minlashga erishadi”. (159-bet).
“O’zbek shoiralari” kitobining avtori T.Jalolov dramaturg ¢ulom Zafariyning esdaliklariga tayanib, mavjud voqelikni quyidagicha xikoya qiladi: 42-44 betlar (1).
T.Jalolov ¢ulom Zafariydan Uvaysiyning “Jaxon otunga” aylanishi ya’ni uning xonimlarga murabbiylik faoliyatining mazmuni nimadan iboratligi borasida so’raganda, ¢. Afariy unga quyidagi naqlni xikoya qilgan. “O’zbek shoiralari”,-44-45 bet (P).
Ma’dalixon xukmronligi (1822-1942) davrida Uvaysiyning xayotida bir qator noxushliklar sodir bo’ldi: Qizi Quyoshdan judo bo’lgan shoiraning o’glini xon sarboz sifatida Qashqarga jo’natib yuboradi. Uning o’ziga ko’p tazyiq o’tkazadi. Keksayib qolgan shoira qirkinchi yillarda Margilonga ko’chib ketadi, xayotning oxirgi yillarini (65 yoshlarda vafot etgan) o’z ona shaxrida o’tkazadi. Hozirgi mavjud manbalarni ko’zdan kechirish shuni ko’rsatadiki, xayot gamu andux bilan o’tgan bu shoiraning ijodiy faoliyati ancha sermaxsul bo’lganligidan dalolat beradi. O’zSSR FA Sharqshunoslik institutining qo’lyozmalar fondida Uvaysiy asarlarining bir qo’lyozma nusxasi 1837 raqami bilan saqlanadi. Bu qo’lyozmada shoiraning bir qator lirik she’rlari (devon), “Shaxzoda Hasan” va tugallanmay qolgan “Vokeai Muxammadalixon” dostonlari mavjud. 60-yillarda H.Razzoqov va A.Saydalievlar tashabbusi bilan Uvaysiyning Marxamat rayonidagi avlodlari qo’lidan shoira devonining uchta qo’lyozma nusxasi topilgan va Andijon Davlat pedagogika institutining adabiyot kafedrasiga olingan. Devonlarning eng mukammali 404 betdan iborat bo’lib, Uvaysiyning evarasi (1965 yilda vafot etgan) Xoljonbibi-Magriy tomonidan ko’chirilgan. Devon, gazal, muxammas, musaddas, musamman, masnaviy, ruboiy, tuyuq, chiston, qit’a, mustazod shaklidagi (jami 5628 bayt) she’rlardan tashkil topgan.
Ana shunday sermaxsul ijod egasi bo’lgan Uvaysiy xaqida uning zamondoshi Fazliy “Majmuai shoiron” tazkirasida o’ta xasislik, ko’rolmaslik, garazgo’ylik bilan ikki baytdan tavsifnoma yozgan xolos
Digar Vaysa xam az guruxi nisost,
Namonandi Maxzun faximu rasost.
Xayolom ba tavsifi u bar naxost-
Azon ro’, gox kaj shudu gox rost.
(Uvaysiy xam xotinlar jumlasidandir, lekin Maxzunadek ziyrak va aqli raso emas, u gox egri, gox to’gri yurgani sababli uni tavsif qilishni istamadim).
Shoiraning sha’niga nomunosib bu baxoni rad, yo tasdiq etish uchun boshqa xech qanday dalilga ega emasmiz, lekin saroy shoirlarining axloqi, jumladan Fazliyning o’zi maqtab ko’klarga ko’targan Maxzunaga munosabatini o’ylab, uning Uvaysiyga bergan baxosida xam bir nav’ ta’magirlik yo’qmikan deb o’ylaysan kishi. Chunki o’zbek ayollaridan qariyib bir yarim asr muqaddam, birinchi o’laroq saroy shoirlari (erlar orasiga kirib), komil xuquqga ega bo’lgan bu she’riyat malikasi ularning giybat va xasadlariga duchor bo’lishi xaqiqatdan yiroq emas.
Uvaysiy lirika janrida o’z asrining peshqadam shoirasi bo’lib, uning ravon va nafis gazallari Umarxon saroyidagi “manman” degan shoirlarning eng yaxshi asarlaridan qolishmaydi. Ma’lumki, Umarxon saroyi shoiralari orasida nazirago’ylik, radifgo’ylik goyat darajada avj olgan edi. Ba’zan muvaffaqiyatli chiqqan bir she’rga shu vazn, shu qofiya, shu goyani kuzatib, qirk-ellik shoirlar nazira yozganlar. (ya’ni, nazirago’ylik bir nav she’riy musobaqadirkim, unda (Bobur tili bilan aytganda).
“To bilingay xar kishining tab’i birla xolati”. Mana shu jixatdan baxo berish uchun Amir (Umarxonning) “Qil” radifli gazaliga shu radifda nazira tarzida yozilgan 4 shoirning, jumladan Uvaysiyning gazalini solishtirib ko’raylik. Misol cho’zilib ketmasligi uchun biz xar bir shoir gazalining faqat matla’sini (boshlanmasini) keltiramiz.
Amir (Umarxon):
Lab o’gir takallumga, zulfingni parishon qil,
Qand qimmatin sindur, narxi anbar arzon qil.
Hijlot:
Kelgil, ey quyosh yuzliq, fikri shomi xijron qil,
Furqating mariziman, vasling ila darmon qil.
Ado:
Ey ko’z, ayla mardumlig, ul sanamni mexmon qil,
Vay sharafi shon ashkim yo’liga charogon qi.
Vazliy:
Gul yuzingda zulfingni bog aro namoyon qil,
Lola birla sunbulni dog etib parishon qil.
Uvaysiy:
Dilbaro, yuzing uzra kokuling parishon qil,
Husningga niqob o’lsun, maqsadimni panxon qil.
Biz misol tariqasida besh shoirdan namunalar keltirdik. Bir vazn, bir radifda yozilib, bir maqsadni ko’zda tutgan bu baytlarning eng go’zali shubxasiz, Uvaysiy bilan Fazliynikidir. Bu baytda gap ma’shuqaning gul chexrasiyu, xushbo’y sochi va zulfi ustida boradi.
Amir bu mazmunni rivoj ettirolmay, baytni to’ldirish uchun ma’shuqani “taxallumga” da’vat etadi: Xijlot esa, ma’shuqaning yuzi, kokili va zulfi xaqidagi mavzudan tamoman chetga chiqib ketadi. Shoir Ado xam shunchaki vazn, qofiya va radifni saqlash uchun xarakat qilib, sanamni mexmon qil” deb mavxum go’zal tavsifiga o’tadi. Uvaysiy bilan Fazliy esa, go’zal yuz, zulf va kokilning go’zal yuzida parishon bo’lgandagi xolati adosida goyat go’zal va real ta’birlar topganlar. Chunonchi Uvaysiyning:
Dilbaro, yuzung uzra kokulini parishon qil,
Husningga niqob o’lsin, maqsadimni pinxon
qil.
Baytida, parishon kokul-yuzta niqob, lirik qaxramonning-maxbubaning xoxishini oshkor qilmaslik uchun parda bo’lib keladi. Ulf va kokul tavsifida klassik shoirlar juda ko’p yozganlar. Soch va zulf gox shabi xijronga (xijron kechasi-uzunligi va tusi), gox mushki anbarga (xidi), gox dom-tuzoqqa (kishan zanjir) o’xshatiladi. Go’zalning yuzi esa millon martaba oy, quyosh (qamar, shams, mexr) va gulga tashbex etilgan. Ammo dilbar yuzida parishon kokulning parda bo’lib, ma’shuqa maqsadini pinxon tutishi Uvaysiyning ixtirosidur.
Yoki Uvaysiyning anor ta’rifida aytgan she’rini olib ko’raylik. Bu she’r shu mavzudagi eng mumtoz asar bo’lib, xech kim anorning bunchalik tasvirini bergan emas. “Anor” she’ri shoiraning mushoxada kuchini, uning narsalarga nechogliq e’tibor bilan qaraganini, boshqacha aytganda xayotga rassom ko’zi san’atkor qalbi bilan tikilganidan darak beradi: Uvaysiy-1980, 116 bet.
Bu nagumbazdur eshigi, tuynugidan yo’q nishon,
Nega gulgun pok qizlar manzil aylabdur makon,
Tuynuging ochib alarning xolidin olsam xabar,
Yuzlarida parda tortugliq, turarlar bagri qon.
Anorni eshik-tuynuksiz gumbazga, ichidagi donalarni pok qizlarga, dona ustidagi yupqa po’stinni qizlar yuzidagi pardaga va anor donalaridagi qizil sharbatga ishora qilib, bu donalarni bagri qon bo’lgan qizlarga o’xshatish uchun Uvaysiy kabi zo’r san’atkor bo’lish darkor.
Uvaysiyning badiiy jixatdan barkamol gazallarida lirik qaxramon sabrli, qanoatli, kamtar, odobli, xush nazokat, oqila, fozila, vafodor, iffatli va jozibali bir jonona sifatida namoyon bo’ladi. Barcha shod bo’lib, uning xissasi qaygudan iborat bo’lsa xam, zamona kulfatidan, befaxmlar malomatidan ko’ngli dog bo’lsa xam, yor jafokor bo’lib, zulmu sitam qilsa xam, u erga xamon sodiq qolib. Uvaysiy Ko’ngil gulzori. 28-bet.
Uvaysiy, yuz jafo ko’rsang xaqiqat eridin doim.
O’girma yuzni andin, solma ko’zni o’zga dildora.
Deb ezgulikka, vafodorlikka da’vat qiladi. Uvaysiy. 7-bet.
Diniy, xurofiy tushunchalar odamlarning ongini zaxarlab turgan X1X asr sharoitida, xotinlar inson emas, Xayvon qatorida sanalgan bir davrda, Uvaysiyning badiiy ideallar shavKida-“tarki vatan” qilib-ota ruxsatin bir amallab olib, Margilondan chiqib-Qo’qonga kelishi, u vaqtda xotin jinsi uchun yarim xudo sanalgan erlar jamiyatga dadil bostirib kirishi-musulmon xotinlari tarixidagi katta qaxramonlik edi. Buning ustiga aqli xam sochidek uzun bo’lib, saroy, “donishmand”larini “mardumi nofaxm” deb atagan bu zakovatli shoiraning jasoratiga balli deging keladi. Ma’lumki, xotin-qizlar birovni sevish, er tanlash xuqiqidan maxrum edilar, bu jixatdan ota-onalarning mute farmonbardor qullari bo’lishi talab qilinardi: bu-islom axloqining talabi edi. Insondagi tabiiy xoxishga sirtmoq solingan shu davrda Uvaysiyning bu taxqirlangan jing nomidan:
Bir pari paykar sumanbar yora oshiq bo’lmisham,
La’li dilkash, so’zi xush dildora oshiq bo’lmisham.
Deb ochiq kuylashi saroy mutaassiblariga o’qdek qadalgan edi... Faziliy kabilarga yoqmagan edi, albatta.
TEKShIRISh SAVOLLARI

1. Uvaysiyning xayoti va ijodi xaqida ma’lumot beruvchi mavjud manbalar.

2. U xaqda olib borilgan tadqiqotlar.
3. Uvaysiyning Xayot yo’li, taqdiri.
4. Uvaysiy lirikasida sevgi va sadoqat mavzusi.
5. Uvaysiy lirikasida ijtimoiy mavzular, “dard eli”-taqdiri.
6. Uvaysiy va xalq kitoblari.
TAYaNCh TUShUNChALAR

1 “Mexnatu alamlarga oshno Uvaysiy”.

2. Uvaysiy-dostonnavis.

ADABIY MANBALAR

1. Gulxaniy. Zarbulmasal va gazallar. Toshkent, 1958.

2. O’zbek adabiyoti (majmua) 3-tom. Toshkent, 1959.
3. Isxoqov F. Gulxaniy. Zarbulmasal. Tanqidiy matn. Toshkent, 1976. (kirish
so’zi bilan).
ILMIY MANBALAR
1. O’zbek adabiyoti tarixi. 5 jildlik. 4 jild, Toshkent, Fan, 1978
2. Qayumov A. Qo’qon adabiy muxiti. Toshkent, 1961.
3. Abdullaev V.A. O’zbek adabiyoti tarixi. 2 kitob. Toshkent, 1980.
4. Qo’shmoqov M. Mulla Gulxaniy (ocherk). Sharq yulduzi. 1991. 1-son.


MUHAMMADShARIF GULXANIY

Gulxaniy XUSh asr oxiri va X1X asrning birinchi yarmidagi o’zbek demokratik adabiyotining yo’nalishiga mansub vakillaridan biri bo’lib, o’z ijodiy faoliyatida xajv va masal janrini yangi bosqichga ko’targan shoir va masalnavisdir.

Gulxaniyning bizgacha etib kelgan adabiy merosidan ma’lum bo’lishicha, u o’zbek, fors-tojik klassiklari asarlarini qunt bilan o’rgangan; obarbayjon adabiyotiga ishtiyoq qo’ygan, xind adabiyotining o’lmas durdonalaridan xisoblangan «Kalila va Dimna»ni mutolaa qilgan.
Gulxaniy xayotining tafsiloti so’nggi vaqtlarga qadar ravshan emas edi. Lekin adabiyotshunoslarimiz tomonidan olib borilgan tadqiqotlar (R.R.Muqimov «Gulxaniyning xayoti va adabiy faoliyati» kandidatlik dissertatsiya. 1948 y. O’zSSR FA akademigi V.Y.Zoxidov. O’zbek adabiyoti tarixidan, T., 1961; A.P.Qayumov Qo’qon adabiy muxiti (XUSh-X1X asrlar) T.
Fan nashriyoti 1961; V.Abdullaev. «O’zbek adabiyoti tarixi» darsligi kabi yirik tadqiqotlar) xamda uyuk Karimiy, S.Ayniy, M.Saln, H.Yoqubov, Olim Sharafiddinov, X.Nazarov, Fatxiddin Isxoqov, M.Qodirovlarning qator tadqiqot-maqolalari, Gulxaniy merosini nashr etish borasidagi xizmatlari, nashr so’z boshilari maydonga keldiki, bu soxa ancha oydinlashtirmoqda.
Fazliy Namongoniyning «Majmuai shoiron», Qori Raxmatullo Vozoxning «Tuxfatul-axbob» antologiya-tazkiralarida Gulxaniy Haqida ayrim ma’lumotlar berilgan bo’lib, ulardan shoir xayotining ba’zi-bir tomonlari uning ijodi feodal-klerikal saroy adabiyoti vakillari bilan kurashda o’sganini, uning so’z san’atida: jiddiy imtixondan o’tganini ko’rsatadi.
Gulxaniyning tugilgan yili noma’lum.
Fazliy Namongoniyning Gulxaniy xaqidagi ma’lum shoirning tojikcha gazallarining til xususiyatlari uning garamlik bo’lganligidaen dalolat beradi. Fazliy o’z tazkirasida uning «qo’xiston mulkidan» ekanligini ta’kidlab, quyidagilarni yozadi:
Buvad Gulxaniy shoiri qo’xsor,
Asosi suxan xam u bemador.
(Gulxaniy toglik shoirdir, uning so’zlarining asosi bo’shdir. Latif va ravon gazallar togliklar tili uslubidir).
Ammo boshqa tazkiralarning avtorlari uni gox Namangandan, gox Qo’qondan chiqqan deb talqin qiladilar. Qori Raxmatullo Vozex o’z tazkirasida Gulxaniyning ismi Mullo Muxammad Sharif bo’lib, asli Namanganlik ekanini, Umarxoning saroy shoirlaridan bo’lganini uqtiradi. Shuningdek, tazkira avtori uning dastlab xammomdorlik ishlariga munosabati bo’lgani uchun Gulxaniy taxallusini qabul qilganligini eslatadi va uning shoirlik is’tedodiga baxo berib, «she’rlari vazn jixatidan ravon va o’z tengdosh-zamondoshlari tomonidan yukori baxolangan», deb qayd etadi.
Keksa adabiyot o’qituvchilaridan marxum P.Qayumovning «Qo’qon tarixi va adabiyoti» nomli qo’lyozma asarida ta’kidlanishicha, «Gulxaniy... Qo’qonda t tugilgan, onasi o’zbek bo’lib, otasi tojik edi. Shoxi Qushbegining yuzboshilaridan bUlib, Qorategindan kelgan va Xo’jandda uylangan. Onasi xon saroyida oddiy qora xizmatda kun kechirgan. Bolasi-Gulxaniy madrasani tamom eta olmagan, keyincha askariy sipoxlikda pastroq darajada turib saroy doirasida kun kechirgan».
Agar bir tomondan, toglik tojiklar shevasida yozilgan «bidex2 radifli gazalining til xususiyatlari (chunonchi «o» unlisining «u» bilan almashtirilib, «nun». «marjun», «ayvun» tarzida yozilishi) ikkinchidan, Olimxonning toglik tojiklardan navkar olish voqeasi xisobga olinsa Gulxaniyning ¢arm yoki Darvozdan ekanligi ma’lum bo’ladi.
Gulxaniyning XUSh asrning 70-yillarida dunyoga kelgan deb taxmin qilinadi. Fazliyning xabar berishicha, uning ota-bobolari tog axolisining e’tiborli kishilaridan bo’lgan («Ki, budond ajdod o’ dar diyor, Pisandidan ma’lum qo’xsor»). Muxammad Sharif o’z ilmini oshirish niyatida Qo’qon xonligiga qarashli Namangan shaxriga kelib, kishilar yumushini bajarib yuradi.
Bizgacha etib kelgan ma’lumotlarda Olimxon salatanti davrida navkar olish e’lon qilingan paytlarda Gulxaniyning o’z istagi bilan sipoxiylikka, kirgani aytiladi. Jumladan Fazliy bir o’rinda gulxaniyning xon navkarlaridan ekaniga ochiq ishora qilib, uni sipoxiy sifatida tasvirlaydi va o’z ishiga moxirligini qayd etadi:
Buvad Gulxaniy shoiri qo’xsor,
Ba dargoxi shoxest o’ro qaror
Zi mardoni korest dar zo’ru jang.
Saloxash ba kaf tegu tiru tufang.
(Gulxaniy toglik shoirdir, u shox dargoxida qaror topdi, ya’ni yashamoqda. Kuch-quvvatda va jangda mardlikdandir, tig va tir-tufang otish kasbini yaxshi egallagandir).
Ammo Muxammad Sharif urushlarda faol qatnashib, botirlik namunasini ko’rsatgan bo’lsa xam, u qashshoqlikda kun kechirdi, qorni nonga to’ymadi. Ko’rsatgan qaxramonliklari xon tomonidan taqdirlanmadi. Bu xaqda Fazliy tazkirasida bunday deyiladi:
Ba davroni jannatmakoni amir,
Chunon bud dar benavoyi asir.
Ki nashkasta dar umr none durust,
Sipoxgariy narda roxat narid
Ki osoyish az ranju mexnat nadid
Muruvvat nakarda ba xolish amir.
Base benavoi kashnd on faqir,
Zi beiltifotin jannatmakon,
Hame bud muxtoji yak parcha non.
Ki az tangdasti bajon omadi,
Zi bemoyagi dar figon omadi.
(Jannatmakon amir, ya’ni Olimxon davrida u benavolik asiri edi. U urushda bir durustgina non ushatmadi, yaxshi dasturxon atrofida o’tirmadi. Sipoxiylik qildi-yu, lekin roxat ko’rmadi, ranj-mexnat chekdiyu, roxat ko’rmadi, uning xoliga amir muruvvat qilmadi, u faqir yashab, benavolik chekdi. Jannatmakonning iltifotsizligidan bir burda nonga muxtoj edi. Qo’li qisqaligidan jonidan to’ydi, pulsizligidan ox-figon qildi).
Umarxon davridagi Qo’qon adabiy muxiti qatnashchilari ma’lum ma’nodagi biografik Fazliyning yuqoridagi so’zlaridan shubxalanmasa xam yuo’ladi. Shuni aytish kerakki, Fazliy o’z so’zlarini tasdiqlash, uning real zaminga asoslanganini ko’rsatish maqsadida shoir ijodiga murojaat qiladi va
«¢azal suft dar surati xoli xesh,
Chunun guft dar arzi axvoli xesh».
(¢azalga qo’shib kuyladi xolini, Bu yanglig dedi arzi axvolini) deya Gulxaniyning navkarlik davridagi ayanchli axvolini ko’rsatuvchi avtobiografik xarakterdagi «bidex» – (bergil) radifli gazalini keltiradi:
Hazratim ochlikdan o’ldim egani non ber menga,
Kofir o’lgayman agar desamki, baxmon ber manga.
Moshu, bugdoyu guruch berkim, shular menga kerak,
(Gulxaniy 63-bet)
Shoir bu gazalda sipoxiylik vaqtidagi kayfiyatini, ogir turmush sharoitini ifodalaydi. Lirik qaxramon, ochlik, qashshoqlik xukm surgan davrda qimmatbaxo toshlarning, dur va oltinlarning axamiyati yo’q, och kishi uchun mosh, buGdoy va guruch xamma narsadan keraklidir, demoqchi.
Bu gazalga chuqurroq nazar tashlansa, unda faqat yakka, ochlikdan tinkasi qurigan ayrim shaxs xaqida emas, balki katta sotsial problema-amir Olimxonning navkarlik rejimi xaqida fikr yuritilayotgani ma’lum bo’ldi. ¢azalda lirik qaxramon obrazi umumlashma obraz darajasiga ko’tarilgan. Lirik qaxramon-navkar qo’shindagi tartibsizlikni fosh etadi, o’z xuquqini yoqlash bilan boshqa navkarlarni xam shunga da’vat etadi.
Umuman Gulxaniyning navkarlik yillari uning xayotidagi eng ogir davrlardan edi. Lekin shunga qaramay shoir o’sha yillarda xam o’z bilimini oshirish, takomillashtirish uchun gayrat qiladi. O’zbek va fors-tojik adabiyoti namunalarini mutolaa qila boshlaydi.
Olimxon vafotidan so’ng taxtga chiqqan o’marxon o’z iste’dodini navkarlik davridayoq ko’rsata olgan Gulxaniyni saroyga jalb qilmoqchi bo’ladi. U o’z xokimimyatini mustaxkamlash, siyosiy maqsadlarni amalga oshirish niyatida saroy atrofiga bir qator qalam axllarini tortadi: Movarounnaxrning turli joylaridagi qalam axllarini, shuningdek, Xurosonning ba’zi bir shoirlarini o’z atrofiga to’playdi. M: Fazli e’tirofiga ko’ra, balxlik shoir Foniy «shaxriyor», ya’ni Umarxonning shuxrati oshganda, o’z vatanini tark qilib Qo’qonga kelgan («Jaxonpur shud ba sho’xrati shaxriyor, az on kard tarki vatan ixtiyor») shu shoirlar qatorida Gulxaniy xam bor edi. Biroq shoirning saroy adabiy muxitiga tortilishi uning shaxsiy xayotida jiddiy o’zgarish yasay olmadi; boshqalar qatori «ba tab’i shox ba payrovi shox» , «ba mayli shox» kabi she’r aytish printsipiga rioya qilib, gazallar bitdi, ularning ba’zi birlarida Umarxonni tengi yo’q odil shox deb maqtadi. Jumladan shoir «Omad barun» radifli gazalida Umarxonni she’r fanida «faridi ro’ztor», ya’ni o’z davrining yagona so’z ustasi sifatida ta’riflab, xon iste’dodi oldida jim qolishdan boshqa chora yo’qligini ta’kidlaydi:
Xomaamro Gulxaniy gayr az xomo’shi chora nest,
Dar fani she’r on faridi ro’ztor omad barun.
Umarxonga uning iste’dodini maqtovchi gazallar ma’qul tushar edi. Saroyning maddox shoirlari xam shuni (Maddox shoirlar xonlikdagi munosabatlarni, o’rda tartiblarini ideallashtirish bilan shugullanganlar, xalqchil shoirlarni kamsitganlar... (istar edilar). Sh/u xam Fazliy Gulxaniyning bu gazalini «Bu rangil gazal Gulxaniydin erur, ko’ngil gulshaniga tarovat berur» deb ta’riflagan edi.
Shuni esda tutish kerakki, Olimxon davrida iltifotsizlik, xorlik ko’rgan Gulxaniy dastlabki vaqtlarda Umarxonni adolatli va tadbirkor podshox deb o’ylab, unga bir qancha gazal va qasidalar bagishladi. Qasidalarida Umarxonni ko’klarga ko’tarib maqtadi, go’yo uni fuqaroparvar, adolatparvar, zulm va xaqsizlikka xotim beruvchi kishi qilib tasvirlaydi va bu bilan xonni ana shunday ijobiy xislatlar egasi bo’lishga da’vat etdi. Ammo Umarxon saroyidagi fisk-fujurlar, munofiqlar, ularning xalq boshiga keltirgan qora kunlari shoirning saroy axliga bo’lgan munosabatini o’zgartirib yubordi. U xonni ta’riflash o’rniga, o’z e’tirofini bildira boshladi.
Gulxaniy xayotining oxirgi davrlariga doir turlicha ma’lumotlar bor. Ba’zi manbalarda shoirning Umarxon vafotidan so’ng o’z vataniga qaytib ketganligi taxmin qilinsa, boshqa manbalarda uning Muxammadalixon (1822-1942) tomonidan o’ldirilganligi aytiladi. Chunonchi, mazkur xon xokimiyatga kelgach, otasi davridagi e’tiborli kishilarni ta’qib ostiga oladi. Jumladan, Gulxaniyni yangiqo’rgonga xokim qilib tayinlash baxonasi bilan Namangan xokimi bilan kelishib, shoirni jun qopga solib, Sirdaryoga tashlatib yuboradi. Ayrim manbalar buni tasdiqlaydi...
Xullas, Gulxaniydek iste’dodli shoirning xon va uning amal dorlari tomonidan xalok qilingan bo’lishi mumkin.