Universitet: Toshkent viloyat davlat pedagogika instituti Fakul’tet: Filologiya Kafedra: «O`zbek adabiyoti va o`qitish metodikasi»

GULXANIY LIRIKASI

(Hakim Homidiy. Gulxaniyning «Majmuai shoiron» tazkirasidagi gazallari xaqida. Jurnal «O’zbek tili va adabiyoti» 1974, 2-son).

Gulxaniy o’zining zo’r talanti, tajribasi, turmushga xaqqoniy qaray bilish tufayli xalqqa yaqin yozuvchi sifatida ko’zga tashlanadi. Uning adabiy ijodiyoti xon va feodallarni maqtagan saroy shoirlarining serxasham, serpardoz «usti yaltiroq, ichi qaltiroq» poeziyasidan farq qiladi. Ekin buni saroy shoirlari yoqtirmadilar. Gulxaniy va Maxmur ijodini kamsitdilar. Bu esa saroy adabiy doiralarining xalqchil adabiyotga qarshi xuruji edi. Gulxaniy ijodi saroy shoirlarining «malikush-shuarosi» Fazliyga ayniqsa maqbul bo’lmaydi. U gulxaniyning mustaqil ijodkor ekanini rad etib, uni san’at axllari karvoni orasidan ko’tarilgan changga o’xshatadi:
Buvad gulxaniy xam zi axli suxan,
Badargoxi oliyi shoxi ziman.
Raxero po’yand donishvaron,
Ravad xamchu gard as pasi karvon.
Shuda payravi shoxi axli suxan
¢azal gufti on xam darin anjuman.
(Mazmuni: Gulxaniy xam so’z axlidandir. Zamon shoxining oliy dargoxida donishmandlar! Yurgan yo’ldan u xam xuddi karvon orasidan ergashgan changdek boradi. So’z axlining shoxiga payrovlik uchun u xam bu majlisda gazal aytgan).
Bunga qaramay Gulxaniy xayotni sevar, unga umid ko’zi bilan boqar edi. O’z ijodiy kuchiga ishonganidan, o’zini boshqalardan past olmas, insoniy fazilatini erga urmas, xon va amaldorlarga xushomadgo’ylik qilmas edi. Hatto bunga Fazliy xam iqror bo’lishga majbur bo’lgan edi va: «o’zi faqir bo’lsada, she’r aytishga qarar edi. (Hatto bunga Fazliy xam iqror bo’lishga) deydi. Fazliy uning jasoratli, dangal, xaqqoniy so’zlaridan diqqat bo’lib, unga ta’na toshi otadi:
Qilur bunga jur’atni, ul Gulxaniy,
Erur barcha xazen demaklik fani,
Xayoli buzuq diqqati be asos,
Aning faxmini qil bu so’zdin qiyos.
Dedi bu gazalniyu, qo’ydi bino,
Ne ma’nosi maxkam, na lafzi bajo...
Yoki:

Sipoxi-yu, shoir emas Gulxaniy,

Nedan ko’zga ilmas saniyu mani.
So’zi kam emas, lek oni berivoj,
¢azal aytib izxor etar extiyoj...
deb koyiydi. Gulxaniy xam bu ta’nalarga qarshi jim turmaydi, o’tli xajvlar yozadi. Ammo ularning ko’pi bizgacha etib kelmagan. Shoir o’z asarlarini devon qilolmagan. Ularni devon qilish u yoqda tursin, xatto sipoxiylikdan bo’shab ayrim she’rlarini yozishga xam vaqt topolmagan. Fazliyning aytishicha, gazallarini uyqu uchun belgilangan soatlarida yozib ulgurgan. Shoir va san’at «xomiysi» Umarxon bu oddiy tabaqaga mansub shoir uchun tegishli sharoit tugdirish va moddiy yordam berishni xayoliga xam keltirmagan, unga sira iltifor qilmagan.
Gulxaniyning «Majmuatush-shuaro»ga kirgan bir necha forscha va o’zbekcha she’ri va «Zarbulmasal» nomli kitobida boshqa asarlari bizgacha saqlanib qolmagan.
Qori Raxmatulla Vozix Gulxaniyning she’r va qasidalar devoni borligini xabar qilgan bo’lsa xam, ammo u xanuzgacha topilgani yo’q. Bizgacha shoirning 12 gazali va bir qasidasi Fazliy tazkirasi (Fazliyning Umarxon saroyi shoirlarining «malik ush-shuarosi» ya’ni (shoirlar podshosi) «Majmuai shoiron» tazkirasida Gulxaniyning to’rta o’zbekcha va sakkizta tojikcha gazali xamda bitta tojikcha qasidasi mavjud bo’lgan) orqali etib kelgan, xolos.
Gulxaniy ijodining dastlabki bosqichlarida xomaki va taqlidiy she’rlar yoza boshlagani tabiiy... ammo asta-sekin kamol topib bora boshladi.
Shoir xam o’zbek, xam tojik tillarida bemalol qalam tebratgan. Fazliy ta’biri bilan aytganda, ul taxallum qilur turkiyu forsiy, erur she’r maydonining forisi» (ot chopari).
Muxammad Sharif avval, o’z taxallusini Gulxaniy deb atab kelgan, keyinchalik esa uni jur’at so’zi bilan almashtirgan.
Bu jur’atki avval edi Gulxaniy,
Erur barcha xaz’yon demaklik fani. (foydasiz)
Shoirning o’ziga Gulxaniy taxallusini olish sababini shoir Fazliy o’z tazkirasida quyidagicha izoxlagan edi:
Xusho Gulxani shoiri purfan ast,
Chi Gulxanki zebotar az gulshan ast.
Zi devonaxo’iyu otashfani,
Taxallus nixoda ba xud Gulxani.
(Gulxaniy xamma narsani biluvchi shoirdir. U faqat gulxan emas, balki gulshandan xam chiroyliroqdir. Devona fe’lligi, olovtabiatligi, iste’dodligi, o’tkir fikrliligi tufayli o’ziga Gulxaniy taxallusini qo’ygan).
Gulxaniy lirikasiga nazar tashlar ekanmiz, shoirning adabiy traditsiyaga rioya qilganini darxol sezamiz. Unda lirik qaxramon-oshiqning qalb alamlari, ruxiy kechinmalari ,ichki tugyonlari, ma’shuqaning o’jarligi, vafosizligi, yoriga bergan ozorlari tasvirlanadi. Ma’shuqaning jodu ko’zlari xaridorini bedor qiluvchi, iltifotsiz va parvosizdir. Oshiq xamisha yor visoliga intiladi, murod xosil qilolmaydi, gamga botadi. Shoir lirik qaxramonning zabun xolini ko’rsatish bilan baxorning go’zal baxorning go’zal manzarasini xam chizib o’tadi:
Dar baxoron baxri taz’in navaro’soni chaman,
Makashand dar go’shxo durri xushob az chashma.
(Baxor chamanining kelinchaklari o’zlariga zeb-ziynat berish uchun quloqlariga mening ko’z yoshlarimdan xalqa taqib oladilar).
Ayrim adabiyotshunoslar Gulxaniyning Fazliy tazkirasidagi gazallari taqlidiy ruxda yozilgan, shuning uchun ular shoir ijodi uchun xarakterli emas, degan fikrni bayon etadilar. Agar Gulxaniy she’rlarini sinchiklab mutolaa qilsak, bunday gazallari xam taqlidiy emasligini, shoXga baxs yuritib, o’z shaxsiy xayotini ifodalaganini ko’ramiz. Jumladan, gulxaniy o’marxonning o’z siyosiy maqsadlarini, xonlik territoriyasini kengaytirishni ko’zda tutadi:
Amir kishvari sharam, livon adl dar dastam,
Ki miftoxi dari fatxu zafar boshad angushtam.
(Shariat o’lkasining amiriman, adolat bayrogi qo’limda bo’lganiligi sababli xar barmogimda goliblik va zafar eshigining kaliti bor), deb boshlanadigan gazalining yo’nalishini ustalik bilan o’zgartirib, unda o’zining mavjud xayotdan norozi ekanini qisqartirib o’tadi:
Hunar xar chand injo metarovad az xar angushtam,
Zi baxti noraso nore nadorad bo zar angushtam.
Ba izzumo davlati sulton Umar Nozam, ki dar axdash,
Ba izzumo davlati sulton Umar Nozam, ki dar axdash,
Ba farqam toju iqbol ast chun noxun bar angushtam.
Ba xushki rondam kishtiyu umre zindaam jur’at
Nashud z-in baxri bexosil sari mo’yotar angushtam.
(Mening barmoqlarimdan xunar tomadi, ammo baxtsizligim tufayli mening barmoqlarim oltin bilan oshno emasdir. Men Umar sulton davlati bilan faxrlanaman, chunki uning dargoxida iqbol toji mening boshimga barmoq etidan ajratish mumkin bo’lmagan tirnoq singari kam ko’ndirilgandir.
Ey, jur’at, umrim kemasini quruqlik dengizida surib, qiynalib yashadim. Bu xosilsiz dengizdan zarracha baxra ololmadim).
Gulxaniyning bu gazali «ba tab’i shox» she’r aytish printsipidan chetga chiqqani va unda xayotda qiyinchilik ko’rgan kishining ovozi baralla eshitilganligi sababli gazal Fazliy kabi maddox shoirga yoqmaydi, u gazal avtorini safsata aytishda ayblab, she’rni «na ma’nisi maxkamna lafzi bajo», deb baxolaydi.
Gulxaniy bir qancha lirik she’rlar avtorilir. Uning bu asarlarida avvalo ishq va muxabbat kuylanadi, insonning real xissiyoti va ruxiy kechinmalari, olijanob maqsad va unga intilish romantikasi ifodalanadi. Shoirning lirik she’rlari ko’pincha qator sotsial masalalar bilan, sevgi kechinmalari bilan uzviy qo’shilib ketadi.
Ko’ngil ozordadur, dunyoga orzi extiyoj etmaz,
Tariqat soliki bu ylda mayli izdivoj etmaz.
Dili vayronadin, jono tavaqqu’ qilma
dogingni,
Buzulgan mulkdin, albatta kim, sulton xiroj
etmaz.
Etoning tutqoli ko’nlumda andoq tebramak go’yo
Tutub nabzim tabibi shaxr, idroki mijoz
Etmaz.
Raxi ishqingga dardu dog xijronning matoimdir,
Qaroqchi aylamaz toroj oning kimsa boj etmaz.
Asiri qomating gar soyadek tuproqqa yastanmish,
Gadoym dargoxing xam orzuyi taxtu toj etmaz.
Sen o’z diningni tuz, zoxid, men yo’ldin ozdurma,
Bu surat sham’ yondurding ziyosi pur rivoj etmaz.
Qamu bemara la’lidin shifo bermish Masix oso.
Nadin ul sho’x anglab, Gulxaniy, darding iloj etmaz.


«ZARBULMASAL»

«Zarbulmasal» arabcha «zarb» va «masal» so’zlarining qo’shiluvidan xosil bo’lgan birikmali nom bo’lib, «masal orttirmoq», «masal urmoq» mazmunini anglatadi, atama sifatida esa «masal keltirib so’zlashmoq2 ma’nosida keladi.

Gulxaniy o’z turmush tajribasida, ijodiy faoliyatida gazal voqea-xodisalarni atroflicha tasvirlashga qulay emasligini, uning ma’lum adabiy an’analar bilan belgilanishini, gazalning bosh temasi ishq va oshiqlik ekanligini yaxshi tushundi. (Sh/u xam shoir va oshiqlik ekanligini yaxshi tushundi) Sh/u xam shoir o’zining muxim sotsial qarashlarini, el-ulus taqdiriga bo’lgan munosabatini adabiyotning boshqa janrida-masalda ifoda etishni nazarda tutib «Zarbulmasal» asarini yozdi. Asarning kirish qismida adib bu kitobning, Amir Umarxon da’vati va buyrugiga ko’ra, xalq orasidagi masallar) va maqollarni to’plab, ularni bir necha xikoyatlar ichida tartib berish niyati bilan yozilganini uqtirib o’tgan, Ammo... turli ijtimoiy guruxlarning ramziy obrazini yaratish, ular tilidan keltirilgan bu maqollarida katta ma’no bor).
Gulxaniy saroy aristokratiyasi bilan kelisha olmadi. Mexnat axlining ogir, mashaqqatli xayoti, uzluksiz zulm uning ko’zini ochdi. Shoir saroy bazmlari va keti uzilmas mayparastliklarning xalqni talash va qiynash xisobiga uyushtirilganini payqadi. Bu xol, o’z navbatida, uning saroy ayonlariga, zadogonlariga, joylardagi amaldorlar va katta er egalariga nafratini toboro oshirdi. Lekin shoir xukmron doiralaridan noroziligini ochiq ifodalay olmas edi. Sh/u u allegorik asar yozishga jazm qildi. Zotan feodal munosabatlari va islom dini xukmron bo’lgan bir davrda, oddiy kishilarning xaq-xuquqini, manfaatini yoqlab chiqishag qaratilgan xar bir urinish shubxa ostiga olingan bir muxitda-tarakkiyparvar kuchlarning o’z progressiv qarashlarini, xalqchilik goyalarini targib qilish uchun qulay bo’lgan badiiy formalardan biri allegoriya edi. Allegoriyada shoirning xayotga, o’zini o’rab olgan muxitga, xokim tabaqalarga munosabati bevosita emas, balki jonivorlar, qushlar va shunga o’xshash allegorik obrazlarning tasviri orqali ifodalanadi. (Traditsiya= Fuzuliy «Bangu boda») ildizlari «Devon» lugat ut-turk qish va yoz manzarani yaqmniy «O’q va yoy», Amiriy «Bang va Chogir» munozaralari (X1U-XU).
Gulxaniy «Zarbulmasal» asarini yozish uchun xususiyatlarini yaxshi o’zlashtiradi. Jamiyatning turli tabaqa kishilari bilan muomola-munosabatda bo’lib, xalq maqollarini, xikmatli so’zlarini to’playdi. Zotan, asarda xalq maqollari katta o’rin tutgani uchun muallif asarini «Zarbulmasal» (maqollar, maqollar ta’mi) deb nomlagan.
Shuni xam qayd etib o’tish kerakki, Gulxaniy «Zarbulmasal»ida xikoya qilingan syujet-Boyqushlarning o’zaro qudachilik munosabatlari, ularning qiz uchun qalin evaziga minglab buzuq chordevor talab qilishi voqealari Gulxaniygacha bo’lgan davr manbalarida, chunonchi, Rabguziy qissalari va «Miftoxul-adl"»xikoyalarida aynan tilga olinadi. Biroq gulxaniy xalq ogzaki ijodida mavjud bo’lgan va undan diniy-didaktik mazmundagi asarlarga olingan bu syujetni kengaytiradi. Unga chuqur sotsial-satirik mazmun beradi, yangi personajlar kiritadi, undagi dramatizmni kuchaytiradi, davrning ijtimoiy-siyosiy xayotini xam qo’shib ifoda etadi.
«Zarbulmasal ijtimoiy-oilaviy munosabatlar temasida yozilgan allegorik asar bo’lib, bu munosabatlar yapoloqqush bilan Boyqushning o’zaro quda-andachilik mojarolarini tasvirlash orqali ifoda etiladi.
Asarning kompozitsiyasi nixoyatda murakkab, ammo tushunish nuqtai nazaridan sodda va maroqlidir.
Roviylarning rivoyatiga ko’ra, voqea «Ilgarigi axdi ayyomi nafar jomda Fargona iqlimida Kayqubod otliq podshoxdin qolgan bir eski shaxriston»da yuz beradi.
Ta’rifga sigmas darajada go’zal, xushxavo bir manzilda Boyo’gli va Boyqush istiqomat qiladi. Ulardan bir yogoch narida Yapaloqbibining ota-bobosidan qolgan joyi bor. Boyqushda go’zal qiz, yapoloqqushda esa o’gil farzandi balogatga etgan.
Yapoloqbibi bir kuni Ko’rqushni o’z qoshiga chorlab «O’glim Kulangir uchun Boyo’glining qizi Kunushbonuga sovchi bo’lib boring»,-deydi. Ko’rqush Yapaloqbibining balandparvozligiga kulgan bo’lsa xam, bu xayrli ishda bosh tortmaydi. Shox xizmatida turgan Kulangirni o’z ko’zi bilan ko’rib, undan keyin oyo’gli maskaniga borish niyatida yo’lga chiqadi. Yo’lda u Hudxud (popushak)ga duch keladi. Hudxud bilan, undan so’ng esa Kulangirning chechan xizmatkori Kuykunak va Kulangirning o’zi bilan munozarali suxbat bo’ladi.
Xullas Ko’rqush Boyo’glining uyiga etib keladi. Kizning otasi urug-aymoqlari bilan kengashib bir qarorga kelgandan so’ng (ot olsang-ovuling bilan kenga) maqoliga amal qilib, so’ng javob berajagini anglatadi. Bu xabar qushlar shoxi Malik shoxigacha borib etadi. Malikshoxin Boyo’gli talab qilgan qalin miqdorini aniqlash va tayyorlab qo’yish maqsadida sinalgan, ishning ko’zini biladigan xazinachisi Kordonni Turumtoy ismli xizmatkori bilan qo’shib Boyo’glining uyiga jo’natadi. Boyo’gli bulrani kutib olgandan so’ng Kordon, «Harna tilagan qilinni o’qz qulogim bilan anglagali keldim» deb maqsadini bayon qiladi. Ammo ish bitmaydi. Kordon Boo’glidan aniq javob ololmay, Ko’rqush oldiga borib, bo’lgan voqeani unga bayon etadi. Oxiri Ko’rqush qizning otasi talab qilgan ming chordevor evaziga uning roziligini olgandan so’ng xutba o’qitib, Gunashbonuni Kulonkirsultonga nikox qilib beradi.
Shuni aytish kerakki, Gulxaniy qushlarning qudachilik mojaralarini tasvirlash protsessida o’sha zamonda ijtiomiy munosabatlarni, milliy odatlarni, jumladan, qizga sovchilik qilish, maxr so’rash, xutba o’qitish kabi rasm-rusumlarni ko’rsatishga muvaffaq bo’lgan. Asardagi Boyo’gli, Yapaloqqush, qunushbonu, Kulongir sulton, Ko’rqush shungaki, oddiy parrandalar bo’lmay, balki o’sha zamonda yashagan turli kishilarning ma’lum xulq-atvorini o’zida mujassamlashtirgan allegorik obrazlardir. M: Sovchi kelgach, gunoshbonu otasi suxbati «Zarbulmasal» –T., 1960 yil, 35-bet.
Demak, bu parchada otasi uyida yurak bagri qon bo’lgan qizning ruxiy kechinmalari va intilishlari aks ettirilgan. Ma’lumki, musulmon odatda qiz uzatilayotganda ota-onasi uning roziligi bilan xisoblashib o’tirmas edi. Keltirilgan parchadan ma’lum bo’lishicha, gulxaniy ota-ona o’z farzandidan uning fikrini so’rashi, ajdodlariga quloq solishi kerak degan goyani olga suradi va bu bilan asarning xajviy-tanqidiy kuchini oshiradi.
Asar tarkibida 15 dan ortiq katta-kichik mustaqil syujetli masal, xikoyatlar keltirlgan. Bu masal, xikoyatlarning xar biri aloxida olinganda mustaqil adabiy-badiiy parcha ko’rinishiga ega, bir butun xolda esa murakkab bir kompozitsiyani xosil qiladi. «Zarbulmasal»ning bosh goyasi nima?
«Zarbulmasal»ning bosh goyasi tarixian nixoyat darajada muximdir,-deb yozadi. Akademik V.Y.Zoxidov asar xaqida so’z yuritar ekan – Yolgiz Fargona viloyatidagina emas, umuman, Movorounnaxrda vayronagarchilikning xukmronligini ko’rsatish va uni fosh etish; xokim ijtimoiy guruxlarning yaramasliklarini, razilliklarini ko’rsatish va ularni fosh qilish; xalq ommasining nixoyat darajada ogir axvolini, vijdon, nomus va aql egalarining paymol qilinganini ko’rsatish; vatanparvarlik va xalqparvarlik mana shular asarning bosh goyasini tashkil etadi. V.Y.Zoxidov. O’zbek adabiyoti tarixidan.204-bet.
Asarda, xaqiqatan xam, yurtning vayronaga aylangani va unga sababchi bo’lgan xonlik siyosati fosh qilinadi. Hukmron ijtiomiy tabaqalarning kirdikorldari ochib tashlanadi; turmushdagi bema’ni urf-odatlar, kishilar shaxsiyatidagi ochko’zlik, qalloblik, tekinxo’rlik, befarosatlilik, kaltabinlik, laganbardorlik, shuxratparastlik singari yaramas xususiyatlar, illatlar fosh etilib qoralanadi. «Maymun va Najjor», «Tuya bilan Bo’taloq», «Toshbaqa bilan Chayon» mustaqil o’qilsin, obrazlari puxta o’rganilsin.
«Zarbulmasal»ning boshqa allegorik asarlardan ajralib turuvchi xususiyatlaridan biri shuki, unda kichik-kichik xikoyachalar berilib, ular shoir yashab turgan davrning u yoki bu konkret shaxsiga qaratiladi; din vakillari, bozor dalollari, xato ko’chiruvchi kotiblar va boshqalar qattiq tanqid qilinadi. Chunonchi, Muxammad Qosim dalloli rangfurushning qiyofasini ko’rsatuvchi xikoya bilan tanishaylik: