Universiteti umarov b. M., Norbekova b. Sh. Bolalar psixologiyasi
Go’daklik davrining psixologik xususiyatlari
Yüklə 2,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
5.2.
Go’daklik davrining psixologik xususiyatlari Barcha sezgi a’zolari go‘dak hali onaning qornidalik paytidayoq ancha takomillashgan bo‘ladi. Shuning uchun bola tug‘ilishidan boshlaboq uning barcha sezgi a’zolari tashqaridan va ichki muhitdan bo‘ladigan ta’limotlarni aks ettirish qobiliyatiga egadir. Masalan, o‘n kunlik bola ko‘z qarashini biron yorug‘lik manbai (elektr lampochkasi) ustida to‘xtata oladi. Bir oylik chaqaloq unga engashib qarab turgan (yuzini yaqin olib kelib) onasining che hrasiga o‘z ko‘z qarashlarini uzoq vaqt to‘xtata oladi. Ko‘rish sezgisi chaqaloq bolalarda juda tez rivojlanadi. 2 oylik bola sekin harakat qilayotgan narsani ko‘z qarashi bilan kuzata oladi. 4 oylik bola esa ko‘rish emas, narsalarga aktiv qaray oladigan bo‘lib qoladi. U qarayotgan narsalari turli hissiyotlarni yuzaga keltira di. Go‘dak bolalarda ko‘rgan 83 narsalarini tanish 5- 6 oylik davrda yuzaga keladi. Bola dastavval o‘zi bilan eng ko‘p munosabatda bo‘ladigan odamni, ya’ni onasini tanib oladi. Sekin - asta atrofdagi boshqa yaqin odamlarni tanib oladi. Buni biz kichik bolalarning uyiga begona odam kelganda unga uzoq tikilishi va yotsirashidan bilamiz. Bolalarda ranglarni sezish juda erta ko‘rina boshlaydi. Masalan, professor N.I.Krasnogorskiyning o‘tkazgan tajribalariga ko‘ra, ranglarni farqlash bolalarda 3-4 oylik davrdan boshla b ko‘rina boshlaydi. Bola har xil rangli butilkachalardan ovqatlantirilgan (sut emizilgan), lekin faqat sut qizil butilkadagina berilgan. Oradan biroz vaqt o‘tgach, bola faqat qizil rangli butilkagagina reaksiya qiladigan, ya’ni faqat qizil butilkadagi emizikni og‘ziga oladigan, boshqa butilkalarga esa befarq qaraydigan bo‘lgan. Bu tajriba bolalarda ranglarni sezish va farqlash juda erta hosil bo‘lishini ko‘rsatadi. 2-3 oylik bolalar taqir- tuqurga quloq soladigan bo‘lib qoladilar. Masalan, yig‘layotgan bolaning oldida shaqildoq shaqillatilsa, bola yig‘idan to‘xtab quloq sola boshlaydi. 3-4 oylik bolalar faqat eshitishgina emas, balki tovush chiqayotgan tomonga boshlarini buradigan bo‘ladilar. Ana shu davrdan boshlab bolalarda turli tovushlarni farqlash ham yuzaga kela boshlaydi. 4-5 oylik bola onaning tovushini boshqa odamlarning tovushlaridan bemalol farqlay oladigan bo‘ladi. Tovushlarni farqlash qobiliyati nutq tovushlarini va undan so‘ng ayrim so‘zlarni o‘zgartirish uchun asos bo‘ladi. Eshitish sezgisining normal rivojlanishi ilk yoshdagi bolalarning nutqni egallashlari (til chiqishi) uchun g‘oyat katta ahamiyatga ega. Eshitish sezgisi bola bilan xususan kattalar munosabatda bo‘lganlarida jadal rivojlanadi. Shuning uchun ilk tarbiyachilari kichik bolalar bilan nutq orqali ko‘proq munosabatda bo‘lishlari kerak. Bolalarda hid, ta’m va teri sezgilari ham go‘daklik davridan boshlab tez rivojlana boshlaydi. Agar 2- 3 oylik bolaning emizigiga qo‘lansa (yoqimsiz) hid tarqatuvchi biron narsa surtib qo‘yilsa, bola b unda betoqatlanib, lab- lunjlarini bujmaytira boshlaydi. Ta’m sezgisi ham deyarli shu davrdan boshlab yaqqol ko‘rinadi. Chunonchi, ona sutiga o‘rganib qolgan bolaga biroz shakar solib shirin qilinadigan sigir suti berilsa, emgisi kelmaydi. Ana shulardan xulosa qilib aytish mumkinki, ilk yoshdagi kichik bolalarda hid va ta’m sezgilari yaxshi ishlaydi. Teri sezgisi bolalarda tug‘ilgan paytlaridan boshlab mavjuddir. O‘tkazilgan tajribalarning ko‘rsatishicha, biron narsaning tekkanini sezish (ya’ni tuyish organi) go‘dak bolalarda katta odamlarga qaraganda ham o‘tkirroqdir. Bundan tashqari, ilk yosh dagi kichik bolalar haroratga nisbatan ham juda sezgir bo‘ladilar. Ular cho‘miltirilayotgan suvning salgina isib yoki salgina sovib qolganini darhol sezadilar. Ilk yos hdagi bolalarning hid, ta’m va teri sezgilarini takomillashtirish yuzasidan maxsus ishlar (mashqlar) olib 84 borilmaganligi tufayli bu sezgilar nisbatan sekin rivojlanadi. Ilk yoshdagi bolalarning psixik jihatdan rivojlanishlari uchun harakat sezgisining aham iyati juda kattadir. Go‘dak bolaning juda ko‘p xilma -xil harakatlari ichida uning qo‘l harakatlari juda katta rol o‘ynaydi. Bola biron narsani qo‘li bilan ushlashga o‘rganganidan so‘ng uni rosa timirskilab ko‘radigan bo‘ladi. Lekin bola biron narsani ushlashi uchun dastavval u narsani atrof-muhitdagi boshqa narsalardan yaqqol ajratishi kerak. Buning uchun bola qo‘l va ko‘z harakatlarini moslashtirib idora qila olishi lozim. Bunday murakkab harakatlarni bola darhol egallay olmaydi. O‘tkazilgan tajribalarning ko‘rsatishicha, bola murakkab qo‘l harakatlarini ilk yoshida egallaydi. Bolaning o‘z harakatlarini idora qilishi, ya’ni harakat sezgilarining rivojlanishi bosh miya harakat sohasidagi nerv tolalarining miyelinizatsiya qilinishi bilan bog‘liqdir. Bu narsa bolaning 2-3 oylik davridan boshlanadi. Shuning uchun bola 2- 3 oylik davridan boshlab o‘z harakat larini idora qila boshlaydi. Masalan, ana shu davrdan boshlab bola unga uzatilgan narsalarga qo‘lini cho‘zadigan, ushlashga intiladigan bo‘ladi. 2 -3 oylik bolani qorni bilan yotqizilsa, u boshini ko‘taradi, 3 -4 oylik bola boshini bemalol ushlab oladi, 4- 5 oylik bola esa o‘z gavdasini tik holda ushlab tura oladi. 6 -7 oylik bola mustaqil o‘tira oladi. Ana shu tariqa ilk yosh dagi bolaning harakat sezgilari rivojlanib boradi. Bolalarda idrokning rivojlanishi sezgi a’zolarining, ya’ni analizatorlarning tobora takomillashishi bilan bog‘liqdir. Lekin, idrok faqat sezgi a’zolarigagina bog‘liq jarayon emas. Idrok jarayonida sezgilardan tashqari odamning butun turmush tajribasi ham ishtirok etadi. Shuning uchun idrokning rivojlanishi turmush tajribasining tobora orta borishi, odamning turli bilimlarga ega bo‘lishi bilan ham uzviy bog‘liqdir. Go‘dak bolalarning uncha-muncha idrok qilishlari asosan uch- to‘rt oylik davrdan boshlansada, biroq, idrok qiladigan narsalarin ing doirasi hali juda tor bo‘ladi. Bu davr da bola ko‘z o‘ngidagi yaltiroq yoki tebranib, harakatlanib turuvchi narsalarni idrok qila oladi. Bola to‘rt - besh oylik bo‘lib, narsalarni qo‘llari bilan ushlaydigan bo‘lgach, uning idroki mazmun jihatidan boyib, ancha takomillashadi. Buning asosiy sababi shundaki, ko‘rish hamda eshitish sezgilariga endi barcha teri sezgilari ham qo‘shiladi. Natijada bola narsalarni har tomonlama to‘la idrok qila boshlaydi. Bola yarim yoshga to‘lib, o‘zi mustaqil o‘tira boshlagach, uning idroki yana ham tezroq rivojlanadi. Bunda birinchidan, uning ko‘rish doirasi ancha kengayadi, ikkinchidan esa, narsalarni sinchiklab timirskilab ko‘rish imkoniyati ortadi. Bu davrda bola atrofidagi narsalarni (xususan o‘ziga tegishli narsalarni) qayta-qayta idrok qilish tufayli ularni bir-biridan farqlaydigan, o‘ziga tegishli narsalarni taniydigan bo‘lib qoladi. Bola emaklab, undan so‘ng yura boshlagach, uning tevarak - atrofidagi narsalarni idrok 85 qilish imkoniyati yanada kengayib ketadi. Bola xohlagan narsasining oldiga borib, uni qo‘liga olib ushlab ko‘radi, atrofidan aylanib qaraydi, iloji bo‘lsa, albatta yalab ham ko‘radi. Yüklə 2,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|