Universiteti umarov b. M., Norbekova b. Sh. Bolalar psixologiyasi
Yüklə 2,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Bolaning psixikasida
vujudga keladigan inqirozning sabablari: 1) kattalar bolaning jismoniy va aqliy imkoniyatini; 2) xohish va istagini mustaqil holda turmushda qaror toptirishga intilishini; 3) ayrim ko’zga tashlangan qiyinchiliklarni bartaraf qil ishga urinishini; 4) o’z holicha ish tutishini cheklashlaridir. Kattalar bolaning ra’yiga, mustaqilligiga qarshi turmasdan, mumkin qadar istagiga, intilishiga yordam bersalar, uning shaxsini shakllantirish jarayonidagi qiyinchilik o’z - o’zidan barham topa di, nizo yoki ixtilofning oldi olinadi. 131 Oila va bog’chada shaxslararo munosabatlar ilmiy asosga qurilib, oqilona qoidaga suyanilsa va pedagogik odob (nazokat) doirasidan chetga chiqilmasa, yuqorida aytilgan ziddiyatlar yuzaga kelishi mumkin emas. O’jarlik, qaysarlik, kattalarga itoatsizlikning vujudga kelishi bolaning kattalarga qaramlikdan qutulishga urinish va kichik maktabgacha yosh davridan maktabgacha davrga o’tishning tashqi ifodasidir. Mustaqillikka intilish mazkur yosh davridagi o’zgarishlar, yangilanishlar, ya’ni shaxsiy xatti- harakatni va "men o’zim"ni anglashning mahsuli tariqasida ro’yobga chiqishi kutiladi. D.B.El’koninning fikricha, bolaning xohishi bilan bu xohishning harakatda ifodalanishi o’zaro mos tushmasligi, kattalar talabiga so’zsiz itoatkorlik uning istagini umumlashtirishga olib keladi, voyaga е tganlar talabiga mos emasligi sababli shunchaki xohish, qat’iy shaxsiy xohish darajasiga o’sib o’tadi. Odatda "Men xohlayman", "O’zim bajaraman" kabi mustaqillikka intilish harakatlari xohishnin g kuchayishida o’z ifodasini topadi. Ana shu tariqa bola psixikasida xohishlarning o’zaro uzviy bog’lanishi, motivlar va ularning kurashi yuzaga kela boshlaydi. K.M.Gurevich 3-4 yoshli bolalarda motivlarning birlamchi tobeligi va dastlabki irodaviy harakat ning paydo bo’lishini tadqiq qilgan. Tadqiqotchi bolaning oldiga jimjimador o’yinchoqni olish uchun avval o’zi yoqtirmagan harakatni bajarish topshirig’ini qo’ygan. Buning uchun to’rt qismli tajriba ishi amalga oshirilgan. Olingan ma’lumotlardan ko’rinadik i: a) maktabgacha yosh davrida ezgu orzular asosida harakat qilish imkoniyati tug’iladi; b) mazkur orzularning sabablari o’zaro tobeligi (bog’liqligi) bevosita sabablarga qaraganda ertaroq paydo bo’ladi; v) bevosita idrok qilinadigan narsalarga aloqador xohishni bajarishga qaraganda, narsaning o’ziga aloqador xohishni bajarishni muayyan muddatga kechiktirish osonroqdir. Shunday qilib, xohish- istakka tobe bo’lmaslik holatidan unga nisbatan dastlabki intilish, xayrixohlik tuyg’usining vujudga kelishi aynan maktabgacha yoshga to’g’ri keladi. Buning zamirida bolaning mayli, niyati, orzusi, istagi, tilagi va xohishining mazmuni hamda xususiyatidagi keskin o’zgarishlar yotadi. D.B.El’koninning ta’kidlashicha, mazkur o’zgarishlar bevosita idrok qilinadigan buyumlarga qaratilgan xohishning mantiqan mavhumroq buyumlarga yo’naltirilgan xohishga aylanishidir. Buning asosiy sabablari, bir tomondan, bolada oddiy umumlashtirish uquvining paydo bo’lishi hisoblansa, ikkinchidan, unda nutq faoliyatining jadal sur’atlar bil an rivojlanishidir. Shundan so’ng uning faoliyati jozibador, maftunkor, jimjimador, yaltiroq narsalarning tashqi alomatlariga va ularni bevosita 132 egallashga aloqador bo’lmay, balki mazkur narsalarning timsoli, tasavvur obrazlari, kelgusida shularning hammas ini o’zlashtirish istagi asosiga quriladi. Bolaning orzu-istagi doirasidagi hali foydalanilmagan yangi, yashirin, ammo ro’yobga chiqadigan imkoniyatlar uning kattalar bilan munosabatida, muomalasida, muloqotida, o’zining shaxsiy faoliyatida, his - tuyg’usining mazmuni va rivojlanishidagi keskin, muhim o’zgarishlar uchun zarur shart-sharoitlar sifatida xizmat qiladi. Undagi tasavvur bilan uzviy bog’liq his - tuyg’ular xohishni qondirishda oldindan taajjublanish jarayoniga keng istiqbollar yaratadi. Boladagi mavjud his- tuyg’ular xohishni qondirishni bevosita aks ettirish bilan kifoyalanib qolmaydi, balki kelgusida amalga oshirish mo’ljallangan faoliyatning ahamiyatini ham o’zida mujassamlantiradi. Shuning uchun bolaning quvonchi bilan qayg’usi daf’atan qanday maqsadni ko’zlashga (amalga oshirishga) yo’nalganida emas, balki qaysi faoliyatni (ishni) rejalashtirgani bilan uzviy bog’liqdir. Bevosita idrok qilinmaydigan holatlarga nisbatan his- tuyg’u, murakkab ichki tug’yon va kechinmalarning paydo bo’lishi, keyinchali k emotsional o’sish uchun eng qulay shart -sharoitlar yaratadi. L.S.Vigotskiyning ta’kidlashicha, bola o’yin faoliyatida bemor singari yig’laydi, o’yinning ishtirokchisi sifatida quvnaydi. Shuning uchun uning kechinmalari bemor to’g’risidagi tasavvur obrazl arining majmuasi bilan, ularning nisbatan rang- barangligi bilan aniqlanadi. Bola tanlagan rol’ undagi mavjud kechinmalarning amaliy ifodasi kabi gavdalanadi. Ertaklar tinglashda bolada qahramonlar to’g’risidagi dastlabki kechinmalar paydo bo’ladi, unga emotsional ta’sir etish imkoniyati tug’iladi, kechinmalarni aks ettirish esa tasavvur doirasida vujudga keladi. Masalan: doktor - davolaydi, shofyor - haydaydi, sotuvchi - mol sotadi, uchuvchi - samolyotni boshqaradi, o’qituvchi - bolalarga bilim beradi va hokazo. D.B.El’konin, Y E.A.Arkin, A.V.Zaporojes va boshqalarning isbotlashicha, mazkur shart-sharoitlar bolada kattalar hayotida faol ishtirok etish tuyg’usi va istagini vujudga keltiradi. Bu h olda bolaning faoliyati kattalar faoliyatidan farqlanadi, uning hayot sharoiti kengayadi, shaxslararo munosabat va shaxsiy munosabatlarning xususiyati oydinlashadi, unda voyaga е tganlarning kundalik ishlarida faol qatnashish xohish-istagi kuchayadi. Ko’pchilik psixologlarning tadqiqotlaridan va o’zimizning kuzatishlarimizdan ma’lumki, bolalar mazkur inqiroz davrida bir necha ko’rinishdagi qaysarlik yoshini bosib o’tadilar. Ana shu ko’rinishlarning bittasi biz nazarda tutgan davrga, ya’ni bolaning 3 yoshiga to’g’ri keladi. Shu davrda uning ruhiy dunyosida sifat va 133 miqdor jihatdan turli o’zgarishlar ro’y beradi. Bu o’zgarishlar uning olamni o’zicha kashf qilayotganiga, psixikasi ma’lumot va axborotlar bilan soat sayin boyib borayotganiga bog’liqdir. Ayni shu y oshda bolada irodasiga shonch hissi tug’iladi, u o’zligini anglay boshlaydi. O’zligini anglash qarama - qarshiliklarni, ziddiyatlarni е ngish bilan amalga oshadi. 27 Yüklə 2,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|