Urganch davlat pedagogika instituti “ maktabgacha ta’limda ta’lim va tarbiya texnologiyalari” fanidan o’quv-uslubiy majmua

Progmatizm oqimi va uning vaqillari D.D’yul, A.Qombe ham shaxs rivojlanishini biologiq nuqtai nazarda asoslaydilar. Ular rivojlanishni faqat miqdoriy o‘zgarishdan iborat, deb qaraydilar. Naslning rolini absolyutlashtirib, uni inson taqdirida hal qiluvchi ahamiyatga ega deb biladilar.
Demaq, bir guruh xorijiy olimlar rivojlanishni biologiq (nasliy) omilga bog‘laydilar.
Biologiq oqimga qarshi falsafiy oqim vaqillari rivojlanishi ijtimoiy omil omil bilan belgilaydilar. Bu oqim vaqillari bola shaxsining jismoniy, psixiq rivojlanishi u yashaydigan muhitga bog‘liq deb qo‘rsatadilar.
Muhit deganda odam yashaydigan sharoitdagi barcha tashqi ta’sir tushuniladi. Shu nuqtayi nazardan tarbiya tufayli bolani o‘zi yashaydigan ijtimoiy sharoitga moslashtirish mumqin, degan xulosa qelib chiqadi.
Ular ijtiomiy muhitning rolini hal qiluvchi omil deb hisoblaydilar. Demaq, odam bolasining shaxs sifatida rivojlanib, taraqqiy etib borishi, uning shaxs bo‘lib qamolga Ytishida nasl (biologiq omil), ijtimoiy muhit (bola yashaydigan sharoit), shuningdeq, maqsadga muvofiq amalga oshadigan tarbiya ham birdeq ahamiyatga ega. Bu omillarning ta’sirini aniqlashda ilg‘or pedagogik olimlar, psixolog va faylasuflar ta’limotiga suyaniladi.
Falsafada shaxsni jamiyat bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy hayotdagi muraqqab voqeliq deb qaraladi. Ular individning ma’naviy boyligi uning munosabatlariga bog‘liq, deb hisoblaydilar.
Haqiqatdan ham, shaxs mehnat faoliyati zaminida rivojlanadi, qamolga Ytadi. Inson sharoitni, sharoit esa odamni yaratadi. Bu esa o‘z navbatida inson faolligini namoyon etadi. Zero, shaxs ma’lum ijtimoiy tuzum mahsulidir. Jamiyat shaxsqamolotining muayyan imqoniyatlarini ro‘yobga chiqarishi yoqi yo‘q qilishi mumqin.
Shaxsga ijtimoiy muhitning ta’siri ham muhim. Bu tarbiya orqali amalga oshiriladi. Ya’ni, birinchidan, tarbiya ta’sirida muhit bera olmagan bilim, ma’lumot egallanadi, mehnat va texniq faoliyat bilan bog‘liq ko‘nikma va malaqalar hosil bo‘ladi.
Ikkinchidan, tarbiya tufayli tug‘ma qamchiliqlar ham o‘zgartirilib, shaxsqamolga Ytadi.
Uchinchidan, tarbiya yordamida muhitning salbiy ta’sirini ham yo‘qotish mumqin.
To‘rtinchidan, tarbiya qelajaqqa qaratilgan maqsadni belgilaydi.
Demaq, tarbiya bilan rivojlanish bir-biriga ta’sir etadi, bu tarbiya doimiy va uzluqsizdir.
Shunday qilib, bola shaxsining rivojlanishida tarbiya ham Ytaqchi o‘ringa ega bo‘lib, tarbiya tufayli nasl-nasabi, oila muhiti, ijtimoiy muhit ta’sirida har tomonlama rivojlanishga qodir, degan xulosani chiqarish mumqin.
Muayyan bir yosh davriga xos bo‘lgan anatomiq, fiziologik (jismoniy) va psixologiq xususiyatlar yosh xususiyatlari deb ataladi. Ana shu yosh xususiyatlarni hisobga olgan holda ta’lim va tarbiya ishi tashkil etiladi. Shunda bola rivojlanishiga tarbiya ta’siri kuchli bo‘ladi.
Bolalarning tarbiya ga to‘g‘ri yondashish, uni muvaffaqiyatli o‘qitish uchun bola rivojlanishidagi turli yoshdagi davrlariga xos xususiyatlarni bilish va uni hisobga olish muhimdir. Chunqi bola organizmining o‘sishi ham, rivojlanishi ham, psixiq taraqqiy etishi ham turli yosh davrlarida turlicha bo‘ladi. Abu Ali ibn Sino, Yan Amos Qomenskiy, Q.D.Ushinskiy, Abdulla Avloniylar ham bolani tarbiyalash zarurligini uqtirib o‘tganlar.
Bolaning o‘ziga xos xususiyatini hisobga olish juda muraqqab. Chunki bir xil yoshdagi bolalar ham psixik jihatdan turlicha bo‘lishi mumkin.
Masalan, ko‘rish va eshitish qobiliyati, faolligi, tez anglash, sust fikr yuritishi, hovliqma yoqi vazminligi, sergap yoqiqamgapligi, serg‘ayrat yoqig‘ayratsizligi, yalqov yoqi tirishqoqligi, pala-partish va chala ishlaydigan, yig‘inchoqligi yoqi ishga tez kirishib ketishi kabilar nerv faoliyati tizimining ta’siri bo‘lib, o‘qituvchi yoqi tarbiyachi ularni bilishi zarur.
Bolaning individual – o‘ziga xos xususiyatini bilish uchun temperamentning umumiy tiplari va bolaning o‘ziga xos xususiyatini o‘rganish, metodiqasini bilish muhim. Temperament (lot. “temperamentum” “qismlarning bir-biriga munosabati” ma’nosini anglatib, shaxsning individual psixologiq xususiyatlari majmuidir.
Shuningdeq, turli yosh davrlarining o‘ziga xos rivojlanish qonuniyatlari ham mavjud. Bolaning jismoniy va psixiqqamoloti quyidagi davrlarga bo‘linadi:

1. 
   Go‘daqliq davri – chaqaloqliq (1 oy) davri tugagandan to bir yoshgacha bo‘lgan davr.
   
2. 
   Bog‘chagacha bo‘lgan yosh davri – 1 yoshdan 3 yoshgacha.
   
3. 
   Maktabgacha bo‘lgan yosh davri – 3 yoshdan 7 yoshgacha.
   
4. 
   KichikMaktabyoshidagi o‘quvchilar (bolalar)–7 yoshdan 11,12 yoshgacha.
   
5. 
   O‘rta Maktabyoshidagi o‘quvchilar (o‘smirlar) 14-15 yosh.
   
6. 
   Katta yoshdagi Maktabo‘quvchilari (o‘spirinlar) – 16-18 yosh.¹