Urganch davlat pedagogika instituti

Ahmad Yassaviydan to Abdulhamid Cho’lponga qadar jamiki ulug’ mutafakkirlarimiz oddiygina shoir emas, ayni chog’da xoja, nasriddin, nizomiddin, farididdin, sirojiddin, sadriddin, so’fizoda, xo’ja, qori, shayxzoda..., xullas, ruhoniy hamdir. Adabiyotimiz tarixida biron-bir shoir va yo nosir yo’qki, u odam bolasining fe’l-atvori, ko’ngil mulki, dil dardi, qalb kechinmalari, xususan, o’z zamondoshlari ruhiyatida ro’y berayotgan evrilishlar, ma’naviy qashshoqlashuvlar va tubanlashuvlar xususida iztirob-hayajon bilan yozmagan bo’lsin. Ahmad Yassaviy bundan qariyb to’qqiz yuz yil avval bitgan quyidagi hikmatli satrlar shu qadar zamonaviy jaranglaydiki, oradan to’qqiz asr emas, to’qqiz kun ham o’tmagandek:
Umar Xayyom (1040-1123) bilish nazariyasi uning tabiiy va ilmiy qarashlari bilan uzviy boglangan Umar Xayyomning materializmi, uning dinga karshi ateistik muloxazalari bilan mushtarak. Ma’lumki, idealistlar va islom dini peshvolari, shu jumladan Gazzoliy xam zur berib yerdagi xayot axamiyatini inkor etishga, u dunyo, jannat va duzax tugrisidagi fikrlarni olga surishga intildilar. Umar Xayyom esa islom dinining narigi dunyo, jonning ulmasligi,jannat va duzax tugrisidagi ta’limotlarni rad etdi.
O’zbekistonda va chet eldagi ilmiy-psixologik tadqiqotlar
Psixologiya fanining eksperimental, psixoanalitik, bixevioristik, empirik, epifenomenalistik, geshtalt, assoqiativ, vyurqburg, psi­xogenetik, reduksionizm, solipsizm, gumanistik, biogenetik, soqiogenetik kabi yo’nalishlari tomonidan to’plangan ma’lumotlar hozirgi zamon psixologiyasini vujudga keltirdi. Xuddi shu yo’nalishlarning rang-barang metodikalari, metodlari umumiy psixologiya fanining predmetning va uning gadqiqoti prinsiplarini aniqlab berdi.
Bu muammo bo`yicha faylasuf Kant o`z fikrini bildirdi. Uning fikricha, psixologiyada eksperimentning bo`lishi mumkin emas, chunki psixik hodisalarni o`lchash mumkin emas, ularga matema-tikani tatbiq qilish ham mumkin emas.
Gerbartning fikricha, asosiy psixofizik element tasavvurdir, qolgan barcha jarayonlar - hissiyot, iroda, tasawurlar majmuasidan
va munosabatlaridan iboratdir. Ruhiy holatlar doimo o`zgarish jarayonida boiadilar. Tasavvurlarning bu doimiy o`zgarish va alma-shish jarayonida ma'lum darajada doimiylik, qonuniyat bor. Bu doimiylikning miqdor tomonini o`lchash mumkin. Shuning uchun ham, Gerbartning fikricha, psixologiyaga matematikani tatbiq qilish mumkin.
Gerbart garchand psixologiyada eksperimentdan foydalanishning zarurligi va foydaliligini isbotlagan boisa ham, lekin uning o`zi bu metoddan foydalanmadi.
Psixologiyada eksperimentni tatbiq qilish bo`yicha dastlabki ishlarni fiziolog Veber (1796-1878) va fizik Fexner (1801-1887) amalga oshirdilar. Veber va Fexnerning maqsadi tashqi tassurotlar (fizik omillar) ta'sirida sezgilarning o`zaro mimosabatlari sohasidagi qonuniyatlarni topishdan iborat edi. Fexner eksperimental metodlar asosida sezgilarning ortib borishi bilan ularni qo`zg`atuvchi ta'sirlar o`rtasidagi qiyosiy munosabatni aniqlab, sezgi qo`zg`atgich logarif-miga proporsionaldir, degan psixoflzik qonunni kashf etadi. Veber va Fexner o`tkazgan tajribalar «Psixofizika» degan alohida fanning paydo bo`lishiga olib keldi.
Veber va Fexner ishlarining ahamiyati, asosan, shundan iboratki, ular birinchi boiib psixologiyani, tabiat fanlari singari, eksperimen-tal fanga aylantirish mumkin ekanligini isbotladilar. Shu vaqtgacha faqat kuzatish, asosan o`z-o`zini kuzatishdan foydalanib kelayotgan psixologiya, endi aniq fanlardagi obyektiv metoddan foydalana bosh-laydi.
Eksperimental psixologiya taraqqiyotida ayniqsa nemis fiziologi va psixologi Vilgelm Vundtning (1832-1920) ishlari katta ahamiyat-ga ega bo`ldi. Vundtgacha faqat ichki tajribadan va o`z-o`zini kuza-tishdan foydalanib kelgan psixologiya faqatgina ijtimoiy fan edi. Vundt eksperiment va o`lchash metodlarini zarur deb topib, psixo-logiyani eksperimental fanga aylantirishni maqsad qilib qo`ydi. Vundt psixologiya uchun klassik metodlar bo`lib qolgan bir qancha metodlarni, ya'ni kuzatish metodi, ifodalash metodi va reaksiya me-todlarini kashf etdi hamda rivojlantirdi. Vundt 1879-yili Leypsigda birinchi eksperimental psixologiya laboratoriyasini tashkil qildi.
Vundt shug`ullangan masalalardan biri o`sha vaqtda astronomlar tomonidan ochilgan diqqatni bir vaqtda ikkita har xil qo`zg`atuv-chiga to`plash mumkin emasligi haqidagi masala edi. Bu hodisani aniqlash uchun Vundt (laboratoriya tashkil qilingunga qadar) 1861-yilda alohida mayatnik o`ylab chiqardi (Vundt mayatnigi). Bu mayatnik graduslarga boiingan yoy atrofida harakatlanadi va har bir ma'lum vaqtdan keyin shig`irlaydi. Bu psixologik eksperimentlar uchun kashf etilgan birinchi asbob edi.
Ilmiy psixologiyani rivojlantirish uchun Vundt qo`shimcha vosita sifatida turdosh fanlar, ayniqsa fiziologiya, astronomiya, geografiya, tarix va boshqa fanlardan olingan ma'lumotlardan foydalanish zaru-riyatini ilgari surdi.
Professor A.F.Lazurskiy (1874—1917) tomonidan eksperimental metodning alohida turi — tabiiy eksperimental metod 1910-yilda ishlab chiqilgan. Eksperimentning bu turidan bizda bolalar psixolo-giyasini o`rganishda, pedagogika masalalarini, ayniqsa, ta'lim psixo-logiyasi masalalarini ishlab chiqishda keng va unumli foydalanilmoqda.
Eksperimental metodning tadbiq qilinishi psixologiya fani taraq-qiyotiga juda unumli ta'sir ko`rsatdi. Bu metod yordamida oddiy kuzatish va o`z-o`zini kuzatish yo`li bilan aniqlash qiyin bo`lgan yoki butunlay mumkin bo`lmagan ko`p ma'lumotlar aniqlandi, ayrim psixik hodisalar o`rtasidagi bog`lanishlar aniqlangan, psixik jarayon-lardagi, ayniqsa, sezgilar, idrok, diqqat, xotira sohasidagi ba'zi bir qonuniyatlar ochilgan.
Eksperimental analiz yo`li bilan murakkab psixik jarayonlar (idrok, xotira, tafakkur)ning alohida, tarkibiy qismlari ajratilgan, psixik jarayonning fiziologik hodisalar bilan, shuningdek tashqi fizik muhit hamda ijtimoiy muhit bilan bo`lgan bog`lanishlari ochilgan. Eksperimental tekshirishlarning yakunlari, shuningdek, eksperimen-tal metodning usullaridan foydalanishda amaliy faoliyatning turli sohalarida - o`quv tarbiya ishlarida, tibbiyotda, mehnatni tashkil qilish va raqionalizaqiyalashda, sud ishlarida, san'atda juda ko`p foyda keltirdi.
Shunday qilib, eksperimental psixologiya - eksperimental metodlar vositasida psixik hodisalarni tadqiq qilishning umumiy nomlanishidir.