Urganch davlat universiteti I. S. Abdullayev

11.2. Chakana savdo, ulgurji savdo, vositachini tanlash va
sotish tarm ogini shakllantiruvchi omillar
Chakana savdo so‘zi fransuzcha "tailler" kesish, b o iish , b o iaklarga 
ajratish kabi m a’nolami anglatadi (1365-yil). Birinchi marta 1433-yilda 
"kichik miqdorda sotish" m a’nosida q o ilan ila boshladi. Chakana savdo 
xizmatlarini ko‘rsatish bank, sayyohlik, sug'urta. xususiy so g iiq n i saq-
2 3 3

---

lash, xususiy ta ’lim, xususiy xavfsizlik firmalari, yuridik firmalar, no- 
shirlar, jam oat transporti va boshqalami o ‘z ichiga oladi. Iste’mol tovar- 
larini tarqatish kanalining yakuniy darajasi chakana aloqa hisoblanadi. 
Chakana savdo - bu tovarlar va xizmatlami bevosita iste’molchilarga 
sanoat uchun emas, balki shaxsiy iste’mol uchun sotadigan tadbirkorlik 
faoliyatining barcha turlari.Ko‘p ishlab chiqarish korxonalari, ulgurji 
savdo, xizmat k o ‘rsatish korxonalari va boshqalar chakana savdo bilan 
shug‘ullanadi. Biroq, chakana savdoning asosiy qismi chakana sotuv- 
chilarga to ‘g ‘ri keladi.Chakana savdo - bu asosiy ish chakana savdo 
bilan shug‘ullanadigan tashkilot yoki shaxs.
Chakana savdoning asosiy qismi chakana savdo d o ‘konlari va 
do ‘konlardan tashqarida chakana savdo orqali amalga oshiriladi, unga 
to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri marketing, avtomatlar orqali to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri sotish 
va sotish kiradi. Chakana savdoni tashkil etishning k o ‘p asrlik tajribasi 
barcha turdagi chakana savdo do‘konlarining shakllanishiga olib keldi. 
Jahon savdo amaliyotida eng ko ‘p ishlatiladigan chakana savdo 
do‘konlarining turlari qisqacha tavsiflanadi. Chakana savdo d o ‘konlari 
har xil turdagi va o ‘lchamlarda bo‘ladi va har xil mezonlarga k o ‘ra 
tasniflanadi. Taqdim etilayotgan xizmatlar darajasiga ko'ra, ular o ‘ziga 
xizmat k o ‘rsatish do‘konlariga, cheklangan xizmat ko‘rsatish do‘kon- 
lariga va to iiq xizmat k o ‘rsatish do‘konlariga boiinadi.T aqdim etila­
yotgan mahsulotlar assortimentini chakana savdo d o ‘konlarini tasniflash 
uchun ishlatish mumkin. Ixtisoslashgan do‘konlar tor doiradagi turli xil 
mahsulotlami taklif qiladi. Masalan, kiyim d o ‘konlari, sport buyumlari 
do‘konlari, mebel do ‘konlari, gul d o ‘konlari va kitob do‘konlari. Savdo 
do‘konlarida bir nechta assortiment guruhlari taklif etiladi - odatda 
kiyim-kechak, uy-ro‘zg‘or buyumlari. Har bir assortiment guruhini 
univermagning maxsus b o iim i olib boradi. 0 ‘z-o‘ziga xizmat ko'rsatish 
do‘konlarida xaridorlar mustaqil ravishda sotuvchilaming xizmatlaridan 
foydalanmasdan ulami turli ishlab chiqaruvchilaming tovarlarini 
taqqoslash asosida tanlashga va bu ularga arzon narxlarda tovar sotib 
olish imkoniyatini beradi. Cheklangan xizmat k o ‘rsatish do‘koni 
xaridorga mahsulot haqida m aiu m o t kabi xarid qilishda yordam 
beradigan do'kondir. Q o‘shimcha xizmatlami, masalan, kreditni taqdim 
etish mumkin. T o iiq xizmat ko ‘rsatish d o ‘koni xaridorga sotib olish 
jarayonining har bir bosqichida yordam berish, shu jumladan tovarlarni 
qaytarib berish, kredit berish, tovarlarni bepul yetkazib berish, uy xiz-
234

---

matlarini ko'rsatish va shu kabilar bilan tavsiflanadi, bulam ing barchasi 
yuqori narxlarga olib keladi. Taklif qilinayotgan assortimentga arab, 
chakana savdo d o ‘konlari ixtisoslashgan do'konlar, universal d o ‘konlar, 
supermarketlar, bojxona d o ‘konlari, super d o ‘konlar, kombinatsiyalash- 
gan d o ‘konlar, gipermarketlarga bo ‘linadi.
Ixtisoslashgan do ‘kon har xil mahsulot guruhlari bilan ajralib turadi, 
ammo har bir mahsulot guruhida boy assortimentga ega. Savdo d o ‘koni 
turli xil mahsulotlar guruhlari bilan ajralib turadi, ulam ing har biri 
tovarlarni sotib olish va sotish b o ‘yicha mutaxassis boshchiligidagi ixti- 
soslashtirilgan do ‘konda sotiladi.
Supermarket - bu o ‘z-o‘ziga xizmat ko'rsatishning yirik d o ‘koni 
bo‘lib, u yuqori savdo hajmi, arzon narxlar va past rentabellik bilan 
tavsiflanadi. Kombinat do ‘kon bu dorixona bilan oziq-ovqat do‘konining 
kombinatsiyasi b o ‘lib o ‘rtacha hajmi bir yarim futbol maydonchasiga 
teng. Gipermarket oltita futbol maydonchasining o ‘lchamiga yetadi va 
supermarket, chegirma d o ‘koni, turli xil d o ‘konlar, chakana savdo 
do‘koni; 0 ‘zlari sotib olgan tovarlarni, masalan mebellami yuklaydigan 
va tashiydigan xaridorlarga chegirma narxlari amal qiladi. Biroq, 
do ‘konning katta o'lcham lari m a’lum mijozlar uchun to ‘siq bo ‘lib qola- 
di.Narxlar darajasiga qarab, chakana savdo d o ‘konlarini chegirma 
do'konlariga, narxlami pasaytiradigan d o ‘konlarga va katalog d o ‘kon- 
lariga ajratishadi. Chegirma d o ‘koni muntazam tovarlarni nisbatan past 
narxlarda sotadi, bunga kam foyda va yuqori savdo orqali erishiladi.
Katalog d o ‘koni taniqli brend nomlari bilan yuqori sifatli tez o ‘zga- 
ruvchan mahsulotlami arzon narxlarda taklif etadi. Mijozlar katalogdan 
mahsulotlami tanlaydilar, odatda buyurtma shakllarini to ‘ldiradilar va 
omborxonalarda xarid qiladilar. Tovarlar odatda ofis binolarida saqla- 
nadi va namoyish qilishda juda cheklangan. Bunday d o ‘konlar o ‘zla- 
rining xarajatlarini iloji boricha kamaytirishga harakat qiladilar, past 
rentabellik bilan qoniqishadi, bu esa sotishning katta hajmiga hissa 
qo'shadi. Mulkchilik va boshqarish nuqtayi nazaridan chakana savdo- 
ning quyidagi turlarini ajratish mumkin:
Chakana savdo firmalari quyidagi mezonlarga k o‘ra farqlanadi:
• xizmat ko'rsatish darajasi
• tovar assortimenti kengligi darajasi
• mahsulot narxlari darajasi
• firmaning tarkibiy tuzilishiga k o ‘ra
235

---

Chakana savdo korxonalari xizmat ko'rsatish darajasiga ko‘ra:
• o ‘z o ‘ziga xizmat k o ‘rsatuvchi
• cheklangan xizmat k o ‘rsatuvchi
• t o ii q xizmat ko'rsatuvchi korxonalarga b o ‘linadi.
0 ‘z o ‘ziga xizmat k o ‘rsatuvchi chakana savdo korxonalarida xari­
dor tovam i tanlashda unga maslahat berilmaydi va mahsulotni xari­
dom ing o ‘zi tanlab sotib oladi. Cheklangan xizmat k o‘rstatuvchi chaka­
na savdo korxonalarida esa xaridorga mahsulot sotib olish borasida turli 
takliflar beriladi va bu, o ‘z navbatida, mahsulot bahosining oshishiga 
olib keladi. To‘liq xizmat k o ‘rsatuvchi korxonalarda mahsulot sotib 
olish jarayonidagi barcha ishlar korxona tomonidan bajariladi xaridor 
esa takliflardan kelib chiqib faqat o ‘ziga m a’qul b o ig an mahsulotni 
tanlaydi.
Taklif qilinadigan tovarlar assortimentiga ko‘ra chakana savdo 
korxonalari:
• ixtisoslashgan savdo korxonalari
• univerasal savdo korxonalari
• s u p e rm a rk e ts va boshqa turlarga ajraladi.
Boshqaruv shakliga k o ‘ra esa chakana savdo korxonalari kooperativ 
savdo korxonalari franchayzingga asoslangan savdo korxonalariga ajra­
tish mumkin.
Korporativ chakana savdo korxonalari bu bitta subyekt tomonidan 
egalik qilinuvchi bir qancha savdo korxonalari tizimi hisoblanadi. Ushbu 
korxonalar o ‘z faoliyatini amalga oshirishda narx belgilash, reklama, 
merchandayzing, inventarlami boshqarish, faoliyatni prognozlashtirish 
kabi jarayonlarda yollanma mutaxassislar xizmatidan foydalanishlari 
mumkin. Iste’mol kooperativi - bu chakana savdo do ‘konlari bo‘lib, 
iste’molchilami o ‘zi boshqaradi (ko‘proq oziq-ovqat bozorida). Xizmat 
ko'rsatish darajasi sotayotgan tovar turiga b o g iiq . Kundalik talabdagi 
tovarlar uchun o ‘z-o‘ziga xizmat ko'rsatish; avvaldagi tanlov tovarlari 
uchun chegaralangan xizmat ko'rsatish; yuqori tovarlarga to'liq xizmat 
ko'rsatiladi, bu o 'z ichiga xaridorga yordam sifatida axtarish, solishti- 
rishni, tanlashni, turli savollar bilan maslahat berishni oladi.
Tovar harakatining umumiy yagona zanjirida chakana savdoning 
texnologiya jarayonlari muhim halqa hisoblanadi. Chunki xalq iste’mol 
tovarlarini ishlab chiqarish korxonasidan iste’molchilarga yetkazib 
berish jarayonida tovarlarni tanlash va aholining shu tovarlarga о ‘sib
236

---

borayotgan ehtiyojlarini qondirish uchun eng zarur shart-sharoitlar xuddi 
ana shu chakana savdo korxonalarida yaratilishi lozim. Aholiga savdo 
xizmati k o‘rsatishning sifati, ya’ni savdo madaniyati chakana savdodagi 
texnologiya jarayonlarini, ayniqsa, tovar sotishni tashkil etish darajasiga 
b o giiq d ir, shu sababli chakana savdo korxonalarining butun savdo ope- 
rativ faoliyati shu vazifaga b o ‘ysundiriladi.
Franchayzing - bu savdo qilish usulining zamonaviy shakllaridan 
biri b o ‘lib hisoblanadi. Bunda franchayzing firmasi, franchayzer firma- 
sining tovar markasi, nomlanishi va reklamasidan foydalanib, tovam i 
ishlab chiqarish, taqsimlanishi, sotish va taklif etilishida bevosita qatna- 
shadi. AQSHda chakana savdoning 50% qismi franchayzing tizimi orqa­
li amalga oshiriladi. Hozirgi vaqtda chakana savdoda tovar sotishning 
quyidagi usulari qoilaniladi:
• tovam i peshtaxta orqali sotish
• tovam i xaridor o ‘ziga-o‘zi xizmat qiladigan usulda sotish
• tovam i ochiq yoyib qo ‘yib sotish
• tovar namunalarini k o ‘rsatib sotish
• tovami aholining buyurtmasiga muvofiq sotish.
Tovami peshtaxta orqali sotish - tovar sotishning odatdagi usuli 
b o iib , unda xaridorlarga xizmat qilish jarayonining deyarli hamma aso­
siy elementlari, chunonchi: tovarlarni ko ‘rsatish va uning assortimenti 
bilan tanishtirish, hisob-kitob qilish va haqi to ia n g a n tovami topshirish 
ishlarini peshtaxta yonida turgan sotuvchi bajaradi.
Xaridorlar o ‘ziga-o‘zi xizmat qilishi asosida tovar sotish usulida 
savdo maydoni devorlari yoniga yoki o ‘rtasiga terib qo'yilgan hamma 
tovarlar yoniga xaridorlar bemalol borib, mustaqil tanlab olib, inventar 
korzinalar yoki aravachalarga o ‘zlari solishlari mumkin, tovam ing haqi 
do‘kondan chiqaverishdagi yagona hisob-kitob joyida toianadi.
Tovami ochiq yoyib qo‘yib sotishda xaridorlar sotuvchining ish 
joyiga bemalol borib mustaqil tanishishlari, sotuvchining maslahati va 
yordami bilan o ‘zlariga kerakli tovami tanlab olishlari mumkin.
Xaridorlar o ‘ziga-o‘zi xizmat qiladigan usulda b o ig an i kabi tovar- 
lami ochiq yoyib q o ‘yib sotishda ham tovarlar savdo zaliga sotish uchun 
to ia tayyor holda chiqariladi.
Tovarlaming namunalarini k o ‘rsatib sotish usuli sharoitida xaridor 
savdo maydoniga qo‘yilgan namunalarga qarab o‘ziga kerakli tovarlarni 
mustaqil ravishda yoki sotuvchi yordamida tanlaydi, uning haqini to ia -
237

---

gandan keyin tegishli tovami bevosita do ‘kondan oladi yoki qo‘shimcha 
xaq evaziga uyiga yetkazib berishga buyurtma beradi. Ana shu usulni 
katta hajmdagi - mebel, sovitgich, kir yuvish mashinasi, tikuv mashi- 
nasi, elektr yoritgich, gazlamalar sotishda tashkil etish mumkin.
Tovami aholining buyurtmasiga muvofiq sotish usulida xaridor 
o ‘ziga kerakli tovarga do ‘konning buyurtma b o ‘limida yoki sanoat 
korxonasi, qurilish, muassasa, dala shiyponi, istiqomat joyida tashkil 
etilgan buyurtma qabul qilish joyida oldindan buyurtma beradi. Bu tovar 
do‘kondan olinadi yoki buyurtmachining uyiga yoxud buyurtmada 
ko‘rsatilgan boshqa joyga yetkazib beriladi. Barcha oziq-ovqat m ahsu­
lotlarini sotishda hamda murakkab assortimentdagi tovarlarni qishloq 
aholi punktlarida joylashgan va kundalik talab qilinadigan tovarlar bilan 
savdo qiladigan do ‘konlar orqali sotishda ana shu usulni qo‘llash 
mumkin.
Savdoning ilg‘or usullaridan biri savdo avtomatlari orqali savdo 
qilish hisoblanadi. Savdo avtomatlari savdoning ijtimoiy-iqtisodiy sama- 
radorligini ta’minlashda muhim o ‘rin tutadi, y a’ni savdoda iste’mol 
xarajatlarini kamaytirish, iste’molchi hukmron b o ‘lgan sharoitda muhim 
ahamiyatga egadir. Hozirgi sharoitda zamonaviy dizaynga ega b o‘lgan 
savdo avtomatlaridan foydalanish muhim masala hisoblanadi.
Ulguiji savdo o ‘z ichiga mahsulotlami qayta sotish yoki iqtisodiy 
manfaat k o ‘rish maqsadida sotish va sotib olish bilan b o g liq b o ig an
barcha faoliyatlami o ‘z ichiga oladi. Ulgurji savdo korxonalari mahsu­
lotni ishlab chiqaruvchidan sotib oladi va uni k o ‘proq chakana savdo 
korxonalari, ishlab chiqarish korxonalari va boshqa ulgurji savdo 
korxonalariga sotadi va natijada so'nggi iste’molchilarga chakana savdo 
korxonasi nom a’lumligicha qolaveradi.
Ulgurji savdo ahamiyati quyidagichadir:
• chakana savdoga ishlab chiqarish firmalaming tor assortimentini 
kengaytirib taklif etadi;
• katta hajmda tovar sotib olib, muomala xarajatlarini kamaytiradi;
• yuqori malakali tovarshunos va marketologlar bilan tovarlar 
bozorini chuqur o'rganadi;
• tovarlarni saqlaydi va kerakli tovar zaxiralarini shakllantiradi;
• ishlab chiqaruvchilar va chakana savdo o ‘rtasida mustahkam aloqa 
b o g iay d i, ularga moliyaviy yordamlashadi va boshqalar.
238

---

Ulgurji savdo bilan shug‘ullanuvchilami uch guruhga ajratish 
mumkin:
• ulgurji savdo bazalari
• broker va agentlar
• ishlab chiqaruvchi korxonalaming o ‘z sotuv bo‘limlari.
Ulguiji sotuvchilar chakana sotuvchilardan juda katta farq qiladi.
Birinchidan, ulgurji sotuvchilar reklama xizmatiga kamroq jalb
qilinadi, ular o ‘zlarining muassasalari atmosferasi va joylashuvi bilan 
unchalik qiziqmaydi. Ikkinchidan, ulgurji savdo bitimlarining hajmi 
odatda katta va ularning soni chakana savdoga qaraganda kamroq. 
Uchinchidan, hukumat ulguiji va chakana savdoni tartibga solishda turli 
xil yondashuvlarga ega, bu qonunchilik va soliqlarda o ‘z aksini topgan.
Ulgurji savdoning 50%dan k o ‘prog‘i ulguiji savdo bazalari 
tomonidan amalga oshiriladi. Ulgurji savdo bazasi mustaqil faoliyat 
ko‘rsatuvchi, maxsus ombor xo ‘jaligiga va malakali xodimlarga ega 
bo ‘lgan firma mavqeida ishlaydi. U tovar assortimentlarini qabul qilish, 
saqlash va iste’molchilarga yetkazib berish jarayonini tashkil etadi. 
Ulguiji savdoni tashkil etishda tovarlar bazalari orqali yoki ularning 
topshirig'i bilan ishlab chiqarishdan to ‘g ‘ridan to ‘g ‘ri iste’molchi 
firmaga (tranzit usuli) yetkazib berilishi mumkin.
Tovar birjalarini ulguiji savdo faoliyatining bazalaridan farqi, ular 
tovarlarni sotib olish va qayta sotish bilan shug‘ullanmaydi, ombor 
xojalik lari ham yo‘q, ular faqat vositachilik qiladilar. Agent va bro- 
kerlar vositachilik ishini bajaradilar, ammo, moddiy javobgarlikni b o ‘- 
yinlariga olmaydilar. Agentlar ishlab chiqarish firmalarida va ulgurji 
savdo bazalarida ishlashadi. Agent uzoq muddatli asosda xaridor yoki 
sotuvchini ifodalaydi. Agentlam ing bir nechta turlari mavjud. Ishlab 
chiqaruvchi agentlar bir-birini to ‘ldiruvchi tovarlam ing ikki yoki undan 
ortiq ishlab chiqaruvchilarini anglatadi. Ular har bir ishlab chiqaruvchi 
bilan narxlar, faoliyatning hududiy chegaralari, buyurtma berish 
tartiblari, yetkazib berish xizmatlari va komissiya narxlari bo'yicha 
chizmaiy shartnomalar tuzadilar. Vakolatli tarqatish agentlari m a’lum 
bir ishlab chiqaruvchi tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlami sotish 
huquqini olgan ishlab chiqaruvchilar bilan shartnomalar tuzadilar. 
Vakolatli savdo agenti ishlab chiqaruvchining savdo bo'lim i boTib 
xizmat qiladi va narxlarga, sotish shartlariga va shartlariga sezilarli ta ’sir 
ko'rsatadi. Xarid qilish agentlari odatda o ‘z mijozlari bilan uzoq mud-
239

---

datli munosabatlami shakllantiradilar va ular uchun zarur tovarlarni 
sotib oladilar, k o ‘pincha ushbu tovarlarni qabul qiladilar, sifatini 
tekshiradilar, saqlashni tashkil qiladilar va belgilangan joyga yetkazib 
beradilar. Brokerlar tovar biijalarida asosiy o ‘rinni egallaydilar. 
Brokerlar joyi biijada tanlov asosida sotiladi, ular bir tomondan 
birjadan, ikkinchi tomondan, o ‘z faoliyatlari uchun haq oladilar.
Diler - mustaqil kichik vositachi tadbirkor b o iib , oldi-sotdi ishla- 
rini bajaradi va moddiy javobgarlikka ega.
Xalqaro tovar muomalasida umumiy hajmning yarmidan to uchdan 
ikki qismiga savdo vositachilari to ‘g‘ri keladi. AQSH, Angliya, 
Gollandiya, Yaponiya, Skandinaviya mamlakatlarining tashqi savdosida 
savdo vositachilari xizmatidan keng foydalaniladi. Tashqi iqtisodiyot 
faoliyat sohasida savdo vositachilaridan foydalanish sanoat firmalari 
uchun muayyan afzalliklar yaratadi.
Savdo vositachilaridan foydalanishning muhim afzalligi shundaki, 
sanoat firmasi mahsulot eksporti bilan shug‘ullanganda importer m amla­
kat hududida savdo shaxobchalarini tashkil etish xarajatlarini tejaydi, 
chunki vositachi firmalar odatda o ‘z moddiy - texnika bazalariga ombor- 
xonalar, namoyish zallari, ta ’mirlash ustaxonalari va boshqalarga ega 
b o iad i. Yana bir afzallik shundan iboratki, vositachilar ishlab chiqaruv- 
chilami tovar harakati, tovami sotish bilan b o g iiq juda k o ‘p tashvishlar 
(mahsulotni yetkazib berish, saralash, joylash, turli xillarga ajratish, 
eksport qilinganda mahalliy bozorga moslashish va boshqalar) dan ozod 
qiladi.
Uchinchi bir afzallik - qisqa muddatli va uzoq muddatli kreditlash 
asosida bitimlami moliyalash vositachi kapitalidan foydalanish. Bu 
holda vositachilaming banklar, transport hamda sug‘urta kompaniyalari 
bilan barqaror ishbilarmonlik aloqalari katta ahamiyatga ega.
Nihoyat, savdo vositachilari ayrim bozorlarga t o ia hokimlik qilib 
olgan hollarda ham uchraydi. (Masalan, Angliya brokerlari tomonidan) 
va bu bozorlarga iste’molchilar bilan bevosita aloqa qilish foydalanish 
zaruriyatiga aylanadi. Ammo sotishni vositachilar orqali olib borish ham 
bir qator kamchiliklarga ega, chunki ishlab chiqaruvchi sotish bozorlari 
bilan bevosita aloqa o ‘m ata olmaydi, umuman vositachining vijdon va 
haq so‘zligiga b o g iiq b o iib qoladi. Sanoat agenti muayyan joylarda 
o'zaro raqobatda b o im ag an bir qancha sanoatchilar tovarlarni sotish 
bilan shug‘ullanadilar. Aksariyat hollarda savdo agentlari kommivoya-
240

---

jerlar deb yuritiladi. Ulgurji sotuvchilar bir qator marketing qarorlarini 
qabul qilishlari kerak. M aqsadli bozor qarori. Ulguiji sotuvchilar o'zlari- 
ning maqsadli bozorlarini aniqlashlari kerak. Ulguiji sotuvchi mijozlar- 
ning maqsadli guruhini, hajmi, xizmatlarga qiziqishning jiddiyligi va 
boshqa mezonlar asosida tanlashi mumkin. M aqsadli guruh ichida 
ulgurji sotuvchi eng foydali xaridorlami aniqlab, ular bilan yaqin aloqa 
o ‘m atishi mumkin.
Mahsulot turi va xizmat turlari to ‘g ‘risida qaror. Ulguiji sotuvchi- 
ning "mahsuloti" u taklif etadigan assortimentdir. Ulguiji sotuvchilar 
tovarlam ing assortm ent guruhlarini aniqlaydilar, o'zlari uchun faqat eng 
foydali mahsulot gumhlarini tanlaydilar, qaysi xizmatlar mijozlar bilan 
eng yaqin munosabatlami o ‘m atishga yordam berishini hal qiladilar. 
R ag‘batlantirish usullari to ‘g ‘risidagi qaror rag‘batlantirish majmuasi- 
ning asosiy elementlarining kombinatsiyasini tanlashni o ‘z ichiga oladi. 
K o p g in a ulgurji sotuvchilar hali rag ‘batlantirish to ‘g ‘risida k o ‘p o ‘yla- 
maydilar, shuning uchun reklama, sotishni targ'ib qilish, targ‘ibot va 
shaxsiy sotish texnikasidan foydalanish ko ‘pincha kamdan-kam uchray- 
di. Korxonaning joylashgan joyi to ‘g ‘risida qaror. Ulgurji sotuvchilar 
odatda o ‘z bizneslarini kam ijaraga oladigan, soliqlari kam b o ‘lgan 
hududda joylashadilar va minimal xarajatlami sarflaydilar binolami obo- 
donlashtirish va jihozlash uchun m ablag'lar. K o‘tarilayotgan xarajatlar- 
ga qarshi kurashish uchun ular faoliyatning yangi usullarini ishlab chiq- 
moqdalar. Ushbu ishlanmalardan biri kom p‘yuter tomonidan boshqarila- 
digan avtomatlashtirilgan omborxonalaming yaratilishi edi.