Urganch davlat universiteti Pedagogika fakulteti Maktabgacha taʼlim yoʻnalishi

9.Mavzu: Maktabgacha yoshdagi bolalarda atrof-muhitga nisbatan hurmat, extiyotkorona munosabat va unga mas’uliyat bilan qarash xissini tarbiyalash.
Reja:
1.Maktabgacha yoshdagi bolalarda atrof muhitga nisbatan hurmat ruhida tarbiyalash.
2. Bolalarda ekologik madaniyatni shakllantirish.
Maktabgacha ta’lim muassasa tarbiyalanuvchilari borliq va unga tutash hodisalar va tabiatni sevishga qaratilgan holatlarni ko’rish mumkin. Bola tarbiyasida tabiatning o’z o’rni borligi va undan oqilona foydalanishni tushuntirish zarurligi alohida to’xtalib o’tilgan.Maktabgacha yoshdagi bolarni tabiat bilan tanishtirish orqali etetik, aqliy, axloqiy jihatdan tarbiyalash, jismoniy rivojlantirish barcha zamonlarda ham o’ta dolzarb muammolardan hisoblangan.Tabiat bilan tanishish insonni ma’naviy kamolotga yetkazuvchi jarayon bo’lib, uni barcha salbiy xatolardan saqlaydi. Natijada uning xulqiy go’zalligi ortadi. Shu sababdan ham tabiat bilan tanishtirish orqali ta’lim-tarbiya jarayoni uzoq tarixga ega. Shu nuqtai nazardan O’rta Osiyo xalqlari tabiatni muhofaza qilish sohasida boy an’anaga ega.Tabiatni asrab avaylash ardoqlash insonning burchi ekanligi haqidagi ta’limotlar Turoni Turkistondan yetishib chiqqan buyuk olimlarning ta’limotlarida o’z ifodasini topgan. Allomalar o’z davrida tabiatdan foydalanish, ular bilan bog’liq bo’lgan voqea, hodisalar haqida boy ma’lumotlarni yozib qoldirganlar. Tabiatga mehr, yuksak axloq – odobini tarbiyalash lozimligini o’z asarida bayon etganlar.O’rta asrlarda tabiat haqidagi tushunchalar Yevropa mamlakatlarida deyarli rivojlanmadi. G’arbiy. Yevropa fan tushkunlikka tushgan bir davrda O’rta Osiyo olimlari uni rivojlantirdilar. O’rta asrlarda O’rta Osiyo olimlari hali ekologiya fani umuman yo’q bulgan davrda tabiat, undagi muvozanat, tabiatni e’zozlash haqida qimmatli fikrlarni aytganlar. Buyuk alloma, ensiklopedik olim Muhammad al-Xorazmiy (783-847) bir risolasida shunday yozadi: “Bilginki, dunyoning- ko’zlari yoshlansa. Uning boshiga g’am kulfat tushgan bo’ladi. Odamlar, daryodan mehringizni darig’ tutmang”. Demak tabiat va uning maxsuli inson uchun ekan, undan oqilona va odilona foydalanish kerak. Yerga, suvga, hayvonlarga bo’lgan munosabatlarimizni yaxshilashimiz bilangina ona tabiatimizni asrab qolishimiz mumkin. Hayvonlar na’rasiga to’la o’rmonlarni, parrandayu darrandalar makoni to’qayzorlarni zilol ko’llarni va o’tloqlarni qayta tiklashning imkoni bor.
Bu ishlarga faqat insongina qodirdir. Zero, shoir aytganidek: “Mulki jahon ichra xoqon ham uning o’zi ya’ni inson, demak tabiatni ham u saqlab kola oladi”.
O’rta asrlarda O’rta Osiyoda yashab ijod etgan olimlardan Muxammad Muso al – Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino va boshqalar tabiat fanining rivojlanishiga ulkan hissa qo’shganlar. Ular hali ekologiya fani dunyoga kelmagan davrda tabiat va undagi muvozanat, o’simliklar va hayvonot dunyosi, tabiatni e'zozlash haqida qimmatli fikrlar aytganlar. Mana shunday zabardast buyuk allomalarimizdan Muhammad Muso al-Xorazmiy, o'zining "Kitob surat al - arz" asarini Abu Nasr Farobiy (870-810) "al - hajmi va al - mikdor", "Kitob almabodi al - inson" asarlarini Abu Rayhon Beruniy "Saydana", "Minerologiya" asarlarini Abu Ali ibn Sino, u "Kitob al - shifo", "Tadbir ul - manzil" kabi asarlarini yozganlar. Hadisi sharifimizdagi tabiat, tabiatni avaylab asrash, uni ko'paytirish, parvarish qilishga oid bandlari bilan ham tanishib. uni chuqur tahlil qilinadi. Ilm - fan, ma'rifat - madaniyat asrlar davomila insoniyat olamida so'nmas mash'al bo'lib, yoritib kelgan.. Bizga ma'lum bo'lmagan tarix zarvaraqlari qatida pinhona yotgan qadriyatlarimiz, noyob qo'lyozma asarlarimiz, qadimiy yodgorliklarimiz istiqlol sharofati bilan tadqiqotchi olimlarimiz tomonidan teran o'rganilmoqda. Tarix - insonning barkamollik, taraqqiyot yo'li. Moziyii bilmaslik o'zini anglamaslikdir. O'zini anglagan halqgina buyuk kishilarning nomlarini e'zozlab ruhi poklarini doimo yod etadi. Agar biz o'tmish tariximizga, nazar tashlasak, yashab ijod etgan pedagoglarimiz o'zlari ijod etgan davrlardayoq bolaning har tomonlama o'sishida, ma'naviy ozuqa beradigan tabiatning nozne'matlari uning mo'jizalaridir deb ta'kidlab o'tganlar. Tarix zarvaraqlarida o'zlarining o'chmas, unutilmas nomlarini qoldirgan buyuk pedagoglar bola tarbiyasida tabiatning ahamiyati. uning bola ruhiyatiga qanday ta'sir qilishi haqida ilmiy fikrlarini aytib o'tganlar. Bolalarning tabiat haqidagi bilimlarni egallashlari ularning bilish qobiliyatlari -sensor apparati, mantiqiy fikrlashi, diqqat, nutq, kuzatuvchanlik, bilishga qiziqishi kabilar bilan mustahkam bog'langan bo'lishi kerak. Fikrlashni rivojlantirish va ilmiy dunyoqarashni shakllantirish uchun bolalarning tabiat narsa-hodisalari bilan tanishtirish, ularni kuzatilayotgan narsa-hodisalarni tushunishga o'rgatish va ular orasidagi aloka va munosabatlarni anglashlariga olib kelish kerak. Anglash jarayonidagi tabiat hodisalari orasidagi sababiy aloqalar va munosabatlar fikrlashni rivojlantiradi.
Bola o'zini o'rab turgan atrof-muhit va tabiatning muayyan xossalarini: havoning issiq-sovuqligini terisi bilan, suyuqliklarning ta'mini tili bilan, havodagi hidni burni bilan, tabiatdagi xilma-xil obyektlarning rangini ko'zi bilan, tovushlarni qulog'i bilan sezib, ya'ni mazkur xossalar bolaning besh turli sezgisiga ta'sir etib, shu a'zolarda joylashgan asab hujayralari orqali bosh miyasiga borib yetib, natijada miyada tabiatning ayrim xossalari to'g'risida bilim paydo bo'ladi, ularning ko'rinishlari, qiyofalari, tasvirlari, manzaralari vujudga keladi.
2.Maktabgacha pedagogikada hayotning jonli(I A. Xaydurova, S. N. Nikolaeva, E. F. Terentyeva va boshqalar) va jonsiz (I. S. Freidkin va boshqalar) etakchi shakllarini aks ettiruvchi tabiiy tarix bilimlarini tanlash va tizimlashtirish bo’yicha tadqiqotlar boshlandi. Tirik tabiatga bag’ishlangan tadqiqotlarda har bir organizmning hayoti bo’ysunadigan qonuniyat, ya’ni o’simlik va hayvonlar mavjudligining tashqi muhitga bog’liqligi etakchi bo’lib tanlandi. Hozirgi vaqtda uzluksiz ekologik ta’lim tizimi o’zining dastlabki bo’g’ini – maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalash sohasida eng yuqori rivojlanish darajasiga ko’tarildi. O’qituvchilarga ushbu yo’nalishni har qanday maktabgacha ta’lim muassasasida amalga oshirish imkoniyatini beradigan ko’plab dasturlar (“Bizning uyimiz – tabiat” N. Rijova, N. Veresovning “Biz yerlikmiz”, S. Nikolaevaning “Yosh ekolog” va boshqalar) mavjud. Muassasa. Etakchi keng qamrovli dasturlar (“Kamalak”, “Originlar”, “Bolalik”, “Kroxa” va boshqalar) shuningdek, bolalarga tabiat bilan o’zaro munosabatlarning to’g’ri – ekologik nuqtai nazardan – shakllariga jalb qilish imkonini beradigan bo’limlarni o’z ichiga oladi. Ekologik ta’limning asosiy ma’nosi quyidagilardan iborat: “Maktabgacha yoshdagi bolalik davrida, maqsadli pedagogik ta’sir jarayonida bolalarda ekologik madaniyatning boshlanishi – jonli va jonsiz tabiatning hodisalariga, ob’ektlariga ongli ravishda to’g’ri munosabatda bo’lish shakllanishi mumkin. Bu hayot davrida ularning doimiy muhitini yaxshilaydi. Buni S.N. Nikolaev, ekologiya bo’yicha ko’plab dasturlar muallifi. Olamga ekologik munosabat insonning butun hayoti davomida shakllanadi va rivojlanadi. Tabiat, atrof-muhit bilan yashash qobiliyatini imkon qadar erta rivojlantirish kerak. Axir, haqiqiy go’zallik tabiatda ekanligi ma’lum va vazifa bolaga uni ko’rishga yordam berish, uni qadrlashni o’rganishdir. Natijada bolalar tabiat bilan tanishsa, axloqiy tarbiya uchun keng imkoniyatlar ochiladi.