Urganch davlat universiteti pedagogika fakulteti

1.2 Xalq ta’limi vositalari sifatida ertaklarning xususiyatlari.
Ertaklarning barcha xususiyatlarini yaxshilab tahlil qila olmaganimiz uchun biz ularning faqat millat, optimizm, syujetning maftunkorligi, obraz va ko‘ngil ochish , nihoyat, didaktizm kabi eng o‘ziga xos xususiyatlariga to‘xtalamiz.
Xalq ertaklari uchun material odamlarning hayoti edi: ularning baxt uchun kurashi , e’tiqodlari, urf- odatlari va atrofdagi tabiat. Xalqning e’tiqodida juda ko‘p xurofat va qorong‘ulik bor edi. Ushbu qorong‘u va reaktsion mehnatkash xalqning og‘ir tarixiy o‘tmishining natijasidir. Ertaklarning aksariyati odamlarning eng yaxshi xususiyatlarini aks ettiradi: mehnatsevarlik , iqtidorlilik, jang va mehnatda sadoqat, xalq va Vatanga cheksiz sadoqat. Ertaklarda odamlarning ijobiy xususiyatlarining mujassamlanishi ertaklarni ushbu xususiyatlarni avloddan avlodga etkazishning samarali vositasiga aylantirdi. Aynan ertaklar xalq hayotini , uning eng yaxshi xususiyatlarini yosh avlodga singdirganligi sababli , millat ertaklarning eng muhim xususiyatlaridan biri bo‘lib chiqadi.
Ertaklarda , ayniqsa tarixiy ertaklarda , xalqlarning millatlararo aloqalari, ishchilarning chet el dushmanlari va ekspluatatorlariga qarshi birgalikdagi kurashi kuzatiladi. Bir qator ertaklarda qo‘shni xalqlar haqidagi maqul so‘zlar mavjud. Ko‘pgina ertaklarda qahramonlarning xorijiy mamlakatlarga sayohatlari tasvirlangan va bu mamlakatlarda , qoida tariqasida , ular o‘zlari uchun yordamchilar va xayrixohlarni topishadi, barcha qabilalar va mamlakatlarning ishchilari o‘zaro kelisha oladilar, ularning umumiy manfaatlari bor. Agar ajoyib qahramon chet ellarda har xil hayvonlar va yovuz sehrgarlar bilan qattiq kurash olib borishi kerak bo‘lsa , unda ular ustidan g‘alaba qozonish dunyoviy dunyoda yoki hayvonlar zindonlarda hibsga olingan odamlarni ozod qilishga olib kelinadi.
Bundan tashqari , ozod qilinganlar xuddi erak qahramoni singari yirtqich hayvondan nafratlanishadi, ammo ular o‘zlarini ozod qilish uchun etarli kuchga ega emas edilar…. Ijobiy ertak qahramonlariga , qoida tariqasida , o‘zlarining qiyin kurashlarida nafaqat odamlar , balki tabiatning o‘zi ham yordam beradi.
Masalan: qochoqlarni dushmandan yashiradigan qalin bargli daraxt , daryo va ko‘l ta’qibni noto‘g‘ri yo‘lga yo‘naltiradi, xavf haqida xabar beradigan qushlar , baliqlar qarab, uzuk topib, daryoga tushib , uni boshqa odam yordamchilari- mushuk va itga berishadi; qahramonni odam erisha olmaydigan balandlikka ko‘taradigan burgut;….
Bularning barchasi fidoyi tezkor ona tabiat mo‘jizasi haqida.
Bularning barchasi odamlarning azaldan tabiat kuchlarini bo‘ysindirish va ularni o‘zlariga xizmat qilish haqidagi optimizm orzusini aks ettiradi.
Ko‘pgina xalq ertaklari haqiqat g‘alabasiga , yaxshilikning yovuzlik ustidan g‘alaba qozonishiga ishonchni kuchaytiradi. Qoida tariqasida , barcha ertaklarda ijobiy qahramon va uning do‘stlarining azoblari vaqtinchalik , quvonch odatda ulardan keyin keladi va bu quvonch kurashning natijasi, birgalikdagi sa’y-harakatlar natijasidir.
Yosh bolalar ertaklarni yaxshi ko‘radilar va xalq pedagogik vositalarining tarbiyaviy ahamiyatini oshiradi. Yer sayyorasining maftunkorligi, obraz va o‘yin –kulgi ertaklarni juda samarali pedagogik vositaga aylantiradi.
Makarenko bolalar adabiyoti uslubining o‘ziga xos xususiyatlarini tavsiflab, bolalar uchun asarlar syujeti, iloji bo‘lsa soddalikka, syujet – murakkablikka intilishi kerakligi aytilgan. Ertaklar ushbu talablarga to‘liq javob beradi. Ertaklarda voqealar, tashqi to‘qnashuvlar va kurashlar naqshlari juda murakkab . Ushbu holat syujetni jozibali qiladi va bolalarning e’tiborini ertakka jalb qiladi. Shuning uchun , ertaklarda bolalarning aqliy xususiyatlari , birinchi navbatda , ularning e’tiborinining beqarorligi va harakatchanligi hisobga olinadi, deb ta’kidlash qonuniydir.
Tasvir - ertaklarning muhim xususiyati , bu ularni hali mavhum fikrlashga qodir bo‘lmagan bolalar tomonidan idrok etilishini osonlashtiradi. Qahramon odatda uni xalqning milliy xususiyatiga yaqinlashtiradigan asosiy xarakter xususiyatlarini : jasorat, mehnatsevarlik, zukkolik va boshqalarni juda aniq va ravshan namoyish etadi. Ushbu xususiyatlar voqealarda ham , turli xil badiiy vositalar tufayli ham , masalan , giperbolizatsiya tufayli namoyon bo‘ladi.
Bundan tashqari ertaklar kulguli tasvirlar bilan to‘ldiriladi.
Dono ertakchilar xalq ertaklarining qiziqarli bo‘lishiga alohida e’tibor berishgan. Xalq ertagida nafaqat yorqin va jo‘shqin obrazlar, balki nozik va quvnoq hazil ham mavjud. Barcha xalqlarning ertaklari bor, ularning maqsadi tinglovchini zavqlantidirsh. Didaktikizm ertaklarning eng muhim xususiyatlaridan biridir. Dunyoning barcha xalqlarining ertaklari har doim ibratli va tarbiyalovchidir.
Ertaklar “axloqiy immunitet” va “immunitet xotirasini” saqlashning asosidir. “Axloqiy immunitet”- bu insonning jamiyatdan kelib chiqadigan ma’naviy , aqliy va hissiy tabiatning salbiy ta’siriga qarshi turish qoboliyati. Ertaklar bolani dunyoni yaxlit idrok etish holatiga qaytaradi. Ular orzu qilish, ijodiy salohiyatini faollashtirish, dunyo , inson munosabatlari to‘g‘risida bilimlarni uzatish imkoniyatini beradi.
Ertaklar - xalq amaliy san’atining o‘ziga xos badiiy asarlari. Ularning har biri bir xil ertak syujetining barcha versiyalarida aniq ifodalangan o‘z g‘oyalariga ega .
Ertaklar yordamida bolalarda fantaziya, ijodiy fikrlash darajalari rivojlanadi. Bolaning rivojlanishi va tarbiyasida ertaklarning rolini kamaytirmaslik shart. Ertaklar bolalarni dunyoga degan ko‘z-qarashini kengaytiradi. Oq va qorani ajratishda yaqindan yordam beradi. Ertaklar orali inson yomon bo‘lsa qanday jazo olishni , yaxshi bo‘lsa qanday mukofotlanishini bilib oladilar.
A.S.Pushkin: “ …kechqurun men ertaklarni tinglayman va lanatlangan tarbiyamdagi kamchiliklarimni mukofotlayman”.
Boshlang‘ich sinflarda oqish darslarida o‘quvchilarning nutqini oshirish vositalaridan biri to‘g‘ri uyushtirilgan hikoyalardir. Maktab tajribasida to‘liq qisqartirib tahlab va qayta ijodiy hikoya qilish turlari mavjud. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun ertak matnini qayta hikoyalash ancha oson, boshqa janrdagi asarlarni hikoyalash esa nisbatan qiyinroqdir.
Xalq og‘zaki ijodida ertak janrining bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib, qiziqib o‘qilishining sabablaridan biri ertak tilining ta'sirchanligi, o‘tkirligi, ma'nodorligi va xalq tiliga yaqinligidir. Ertaklarning ko‘pchiligida real hayot tasviri sarguzasht elementlar bilan qo‘shilib ketadi.
Ertakning o‘tkir, maroqli sujeti, voqea rivojidagi favqulodda ajoyib vaziyat bolalarni maftun qiladi, undagi mard, kuchli, topqir, dovyurak, chaqqon qahramonlar, ertakning g‘oyaviy yo‘nalishi, unda ezgulik kuchining yaxshilikning doimo g‘alaba qilishi bolalarni o‘ziga tortadi. Ertakda qabul qilingan hikoya qilish shakli bir xil so‘z va iboralarning qayta- qayta takrorlanib turishi, ohangdorligi, tilining ta'sirchanligi, ifoda vositalarining jonliligi, bolalar uchun juda qiziqarliligidir. Ertakda qatnashuvchilar ko‘pincha rahmdil, saxiy, adolatli hamda ularning aksi bo‘lgan yovuz, baxil, ochko‘z kishilar timsoli boiadi.
Ertakning pedagogik qiymati shundan iboratki, o‘quvchilar unda to‘g‘rilik, halollik g‘alaba qilganidan, kambag‘al kishilar qiyinchilikdan qutilganidan, ya'ni yaxshilik, ezgulik ro‘yobga chiqqanidan va yomonlik, vovuzlik mahkumlikka uchraganidan qiivonadilar. Ular hayotda ham doimo shunday bo‘lishini istaydilar. Masalan, „Halollik" ertagida (3-sinf) asosiy fikr kambag‘allarga yordam ko‘rsatish, o‘z mehnati bilan hayot kechirish bo‘lib, bu hatto butun xalq istagi ekanligi g‘oyasi ilgari surilgan bo‘lsa, „Hiylagarning jazosi" ertagida esa (4-sinf) soddadilning to‘g‘riligi hiylagarning makri ustidan g‘olib kelishi, xiyonat jazosiz qolmasligi g‘oyasi ilgari surilgan. Har ikki ertak ham to‘g‘riso‘zlilikning g‘alabasi bilan yakunlanadi. Bunday g‘alaba maishiy ertaklardan tashqari, sehrli ertaklarda ham ifodalangan.
Ertak bolalarda qahramonlarning hatti-harakatini muhokama qilib, baholash ko‘nikmasini o‘stirishi bilan birga yaxshilikning doimo g‘alaba qozonishiga ishonch uyg‘otadi. O‘quvchilar ertakni tahlil qilish jarayonida „Kishilardagi qanday sifatlar sizga yoqdi? (yoki yoqmadi?)", „Nima uchun?", nima uchun jazolandi? (yoki rag‘batlantirildi?)", „Nima uchun ertakdagi ba'zi qahramonlarga hatto tabiat kuchlari ham yordam beradi? (yoki ba'zilaridan yuz o‘giradi?)" kabi savollarga javob topish jarayonida mushohada qiladilar, muhokama qilib, xulosaga keladilar.
Boshlang‘ich sinflarda hayvonlar haqidagi ertaklar ko‘proq o‘qitiladi. „Bo‘rining tabib bo‘lgani haqida ertak" (Anvar Obidjon), „Ko‘zacha bilan tulki" kabi ertaklar aniq hayotiy hikoyalar tarzida o‘qitiladi va tahlil qilinadi.
Ertak matni ustida ishlashda tanlab o‘qish, savollarga javob berish, o‘quvchilarning o‘zlari ertak mazmuniga oid savollar tuzib, javob berishlari, reja tuzish, qayta hikoyalash, ijodiy davom ettirish, ertak aytish, qahramonlarni grafik tasvirlash kabi ish turlaridan foydalaniladi. Bunday ertaklarda hayvonlarning odatlari tahlil qilinadi, ammo ularni kishilar xarakteriga taqqoslash tavsiya qilinmaydi.
Maktab tajribasidan ma'lumki, kichik yoshdagi o‘quvchilar ertakdagi hayvonlar gapirmasligini, tulki va turna bir-birinikiga mehmonga bormasligini yaxshi biladilar, ammo ertaklar dunyosini hayotiy hikoya kabi qabul qiladilar. Ertakni o‘qib tahlil qilganda, barcha ishlar matnning mazmunini yaxshi idrok etishga, sujet rivojini, qatnashuvchi personajlarning hatti-harakati, o‘zaro munosabatlarini to‘g‘ri tasawur etishga yo‘naltiriladi. Bunda tanlab o‘qish va qayta hikoyalashning ahamiyati katta. Masalan, „Odobli bo‘lish osonmi?"
(A. Obidjon) ertagining mazmunini o‘zlashtirish uchun quyidagi topshiriqlardan foydalanish mumkin:.

1. 
   Sichqonchaning onasi bilan qilgan suhbatini o‘qing. Sichqonchaning „Odobli bo‘lish uchun nimalar qilish kerak?" degan savoliga onasi qanday javob qaytarganligini so‘zlab bering.
   
2. 
   Sichqonchaning mushuk bilan uchrashgan holati aks ettirilgan o‘rinni topib o‘qing. Nima uchun „Shum Baroq" ko‘zidagi yovuzlik birdaniga so‘nadi?
   
3. 
   Echki nima uchun Sichqonchani „Kam bo‘lma" deb duo qiladi? Shu o‘rinni topib o‘qing.
   

Ertakni tahlil qilishning oxirgi bosqichida „Ertakning sizga juda yoqqan joyini topib o‘qing", „Nima uchun aynan shu joyi yoqqanini ayting", „Hayotingizda ertakdagi voqealarga o‘xshash voqealar bo‘lganmi?" kabi savol-topshiriqlar yordamida o‘quvchilarning ertak xulosasini tushunishlariga erishiladi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari hayvonlar haqidagi ertaklardan tashqari, „Davlat", „Ilm afzal", „Hiylagarning jazosi'", „Hunarsiz kishi o‘limga yaqin" kabi maishiy ertaklarni ham o‘qiydilar. Bunday ertaklarda xalq o‘z hayotini hikoya qiladi, shu sababli o‘quvchilar ertakni o‘qigach, o‘tmishdagi xalq hayotini, o‘y-fikrlari va orzu-istaklarini bilib oladilar.
Bunday ertaklarni tahlil qilish badiiy hikoya tarzida uyushtiriladi. Bolalar o‘qituvchi rahbarligida ertakda qatnashuvchilaming xulq-atvori, ayrim hatti-harakatlarini baholaydilar, ularning bir-birlariga bo‘lgan munosabatlarini aytadilar va shular asosida ayrim obrazlar haqida xulosalar chiqaradilar, ertak rejasini tuzadilar, ertakni rollarga bo‘lib o‘qiydilar.
„Davlat" ertagi (4-sinf) oddiy turmushga tegishli hodisalarni tasvirlovchi ertakdir. Ertakni o‘qishga tayyorlash uchun ota-bobolarimiz atrofimizdagi tabiatni, borliqni qanday tasawur etishlari haqida suhbat o‘tkaziladi. Bunday suhbat ertakdagi badiiy obrazlarni, ularning o‘zaro munosabatlarini, xulq-atvorlari, xarakterlarini to‘g‘ri tushunishga yordam beradi. „Davlat" ertagi matni ustida ishlash jarayonida o‘quvchilar „Dehqonning xonadoni qanday hayot kechirar ekan?", „Nima uchun Davlat dehqonning xonadonidan ketishni istamaydi?” kabi savollarga javob topish orqali ertak qahramonlarini baholaydilar, ahil va inoq bo‘lib, halol mehnat qilish lozim degan xulosaga keladilar.
Ertak ustida ishlashda bolalarni ertakni o‘qishgagina etnas, balki uni aytib berishga o‘rgatish ham muhimdir. Ertak aytish og‘zaki nutqni o‘stiradi, bolalar nutqini yangi so‘z va iboralar bilan boyitadi.
O‘quvchilarni 1-sinfdayoq ertak tilidan erkin foydalanishga o‘rgatish uchun ertak bilan birinchi tanishtirishda uni o‘qituvchi aytib berishi mumkin.
O‘quvchi ertak mazmunini o‘zlashtirib olgandan so‘ng, uning tili ustida ishlashga alohida ahamiyat qaratilishi zarur. Ertak mazmunini qayta hikoyalashda, qahramonlarga tavsif berishda o‘quvchilarning o‘z nutqida til vositalaridan o‘rinli foydalanish talab qilinadi. Til vositalaridan foydalanish uchun talab va vaziyat, ehtiyoj yaratish zarur.