Urganch davlat universiteti

Fanning muhim tomonlaridan biri – uning bevosita ishlab chiqaruvchi kuchlarga aylana borishida. Fan va ishlab chiqarish orasidagi aloqadorlik turli tarixiy davrlarda turlicha bo‘lgan. Olam haqidagi dastlabki bilimlar kishilarning amaliy faoliyatlari, kundalik ehtiyojlaridan kelib chiqqan.
Fan shakllanayotgan dastlabki davrlarda uning ishlab chiqarishga ta’siri sezilarli darajada bo‘lmagan. Bu ta’sir juda nari borganda mehnat qurollarining takomillashib borishida namoyon bo‘lgan. XIX asrdan e’tiboran fan va ishlab chiqarish o‘zaro yaqinlasha boshladi. Bu bug‘ mashinasi va elektrning kashf qilinishi bilan bog‘liq yangi davrning boshlanganidan dalolat berar edi. XX asrning ikkinchi yarmida ro‘y bergan ilmiy-texnik inqilob fanning bevosita ishlab chiqaruvchi kuchlarga aylanishiga imkoniyat yaratdi. Fanlar, ayniqsa, tabiatshunoslik fanlari yutuqlari energetika, elektronika, radiotexnika, kimyo kabi ishlab chiqarishning yangi zamonaviy sohalarining shakllanishiga olib keldi. Tabiatda mavjud bo‘lmagan yangi maxsulotlar – sintetik tola, sun’iy olmos, sintetik kauchuk, o‘tga o‘ta chidamli mehnat quymalari, sinxrofozotron, zarra tezlashtirgichlarning yaratilishi fanning tobora jadal sur’atlar bilan ishlab chiqaruvchi kuchlariga aylanayotganligidan dalolat beradi. Ijtimoiy hayotning fan yangiliklari ta’sir ko‘rsatmaydigan biron – bir sohasini topish mushkulligi ayni haqiqat va bu fanning ijtimoiy taraqqiyotdagi o‘rni tobora ortib borayotganidan dalolat beradi.
Ilmiy bilimlarni qo‘lga kiritishning yangidan – yangi zamonaviy vositalari, texnologiyalarning jadal rivoji fantaraqqiyoti uchun beqiyos imkoniyatlarni vujudga keltirmoqda.
Fanning mohiyati, uning murakkab tarkibiy tuzilishga ega ijtimoiy institutekanligida namoyon bo‘ladi.
Fan – ijtimoiy institut deganda:
a) ilmiy izlanish olib boradigan, yangi ilmiy bilimlarni yaratish; ularni rivojlantirish malakasiga ega bo‘lgan olimlar jamoasi;
b) ilmiy faoliyatni mujassamlashtiradigan, ilmiy bilimlarni ishlab chiqarish, rivojlantirish va amaliyotga tatbiq etish bilan shug‘ullanadigan maxsus tashkiliy uyushmalar, muassasasa va tashkilotlar (fanlar akademiyalari, ilmiy tekshirish institutlari, ilmiy – tadqiqot markazlari, labaratoriyalar);
v) ilmiy bilimlar rivojiga turtki beradigan ilmiy axborotlarning yetarli bo‘lishi;
g) Ilmiy izlanishlar uchun zaruriy jihozlar, texnika, asbob – uskunalar, maxsus labaratoriyalar;
d)ilmiy tadqiqotar uchun ijtimoiy buyurtmaning mavjudligi nazarda tutiladi.
Fan taraqqiyoti tarixi olamni bilishga qiziqish odamlarda qadimiy davrlardan shakllangan. Lekin bundan fan olamni bilish shakli sifatida qadimda paydo bo‘lgan, degan xulosani chiqarish qiyin. Fanning kelib chiqishi va tarixi masalasi olimlarni oldindan ko‘pdan beri qiziqtirib kelmoqda. Ayrim olimlar fan qadimiy davrlarda paydo bo‘lgan deb hisoblasalar, boshqalari fan taraqqiyoti XVI - XVII asrlardan boshlangan va bu hol Nikolay Kopernik, Iogann Kepler, Galileo Galiley kabi buyuk olimlar faoliyati bilan bevosita bog‘liq degan qarashni ilgari surganlar.¹
Aslida fanning shakllanishi masalasiga uzoq davom etgan tarixiy jarayon sifatida yondashish o‘rinli. Fanning shakllanishi qadimiy davrlardan boshlangan va XVI - XVII asrlarda tugallangan, degan xulosa haqiqatga to‘g‘ri keladi. Olimlar fikricha, fanning shakllanish va taraqqiyot tarixini to‘rt davrga bo‘lib o‘rganish lozim.

1. 
   Fan shakllanguniga qadar bo‘lgan davr: e.a. birinchi mingyilliklardan XVII asrga qadar. Bu – fan oldi davri hisoblanadi.
   
2. 
   Klassik fan: XVII – XIX asrlar
   
3. 
   Noklassik fan: XIX asrning II yarmi – XX asr.
   
4. 
   Postnoklassik fan: XX asrning ikkinchi yarmi va hozirgi davr.
   

I Fan oldi davr. Bu davr eramizdan avvalgi birinchi ming yilliklardan milodiy XVII asrga kadar bulgan davrni uz ichiga olgan va fanningshakllanguniga kadar bulgan davr yoki fan oldi davri deb britiladi. Bu davrdadastlab olam xakidagi sodda, amaliy xarakterdagi bilimlar shakllangan vaularda amaliy xayot tajribasi uz ifodasini topgan. Keyinchalik olam xakidagi dastlabki falsafiy bilimlar paydo buldi. Aksari xollarda ular tabiatxodisalari xakidagi bilimlardan tashkil toptan va eng kadimiy falsafa —naturfalsafada uz ifodasini topgan edi. Eramizdan avvalgi VII-V asrlarda kadimiy Yunonistonda falsafa fani shakllandi.
U Yevropada klassik fanning shakllanishiga turtki buldi. II davr. Klassik fanning shakllanishi: XVII-XIX asrlar. Bu davrdaGarbiy Yevropada ilmiy inkilob yuz berdi, xozirgi zamon tabiatshunoslik faniga asos solindi. Ingliz olimi Isaak Nyuton (1643-1727 yillar) “Natural falsafaning matematik asoslari” asarida olimlar Galileo Galiley, ReneDekart, Ioann Kepler va boshkalar xamda uning uzi kulga kiritgan ilmiy bilimlarni umumlashtirdi va klassik fizikaga asos soldi. XVII asrda birinchi fan akademiyalari tashkil topdi. 1662 yilda London qirollik akademiyasi; 1666 yilda Parij fanlar akademiyasi, keyinchalik Berlin (1700 yil) Sankt Peterburg (1724yil), Stokgolm fanlar akademiyalariga asos solindi.  London tabiatshunos olimlar qirollik akademiyasining ustavida “Olimlarning maqsadi – eksperimentlar yordamida tabiiy narsalar haqidagi bilimlarni takomillashtirish”, deb ko‘rsatilgan edi.
Klasssik fanning shakllanishida Nikolay Kopernikning “Osmon sferalari xarakati” asarida asoslangan olamning tuzilishi tugrisidagi geliotsentrik nazariya aloxida axamiyat kasb etdi. Nikolay kotornik yer - koinot markazi emas, u Venera, Merkuriy, Mars vaboshka planetalar bilan birga Kuyosh atrofida xarakatlanadi; Yer Kuyosh sistemasiga kiruvchi planetalardan biri, degan xulosaga keldi. Uning karashlarini keyinchalik italyan olimi Jornado Bruno (1548-1660) rivojlantirdi. Klassik fan asosan tabiat xodisalarini tajriba yordamida urganishga asoslangan edi. Klassik fanning shakllanishida Nyuton kashf kilgan butun olam tortilish konuni aloxida urin tutadi. Bu davrda matematika, fizika, biologiya fanlari rivojlandi, mexanika qonunlari kashf qilindi.
Klassik fan asosan tabiat hodisalarini tajriba yordamida o‘rganishga asoslangan edi. Klassik fanning shakllanishida Nyuton kashf qilgan butun olam tortilish qonuni alohida o‘rin tutadi. Unga ko‘ra olam ulkan, o‘ziga xos sozlangan mexanizm. Uning barcha qismlari o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq. Tabiatdagi barcha narsa va hodisalar mohiyatini mexanika qounlari asosida anglash mumkin. Bu davrda matematika, fizika, biologiya fanlari rivojlandi, mexanika qonunlari kashf qilindi.
Klassik fan olamdagi narsa va xodisalarni, tabiatni insondan tashqarida, unga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud reallik sifatida o‘rganishga asoslangan edi. Klassik fan, tajriba asosiga qurilgani bilan xarakterli. Bu tabiatshunoslik fanlari (fizika, biologiya va h.k.) ning jadal rivojida o‘z ifodasini topdi.
Ikkinchidan, klassik fanning shakllanish va taraqqiyoti ilmiy bilish metodlari (kuzatish, tajriba, analiz, sintez, induksiya, deduksiya) ning ishlab chiqilishi va keng qo‘llanilishi bilan bevosita bog‘liq holda kechdi.
Uchinchidan, tabiat qonunlari matematika tilida bayon etildi. Mashhur Galileyning “Tabiat kitobi matematika tilida bitilgan” degan so‘zlari yuqoridagi fikr isbotidir.
To‘rtinchidan, klassik fan doirasida olamda kechadigan barcha o‘zgarish va jarayonlar mexanik jarayonlar va mexanika qonunlari olamning barcha ko‘rinishlarida amal qiladigan universal qonunlar sifatida talqin etildi. Fanda olamning mexanik manzarasi shakllandi.
Nemis olimlari Shvann va Shleyden tomonidan kulga kiritilganorganizmlarning xujayraviy tuzilishi; Charlz Darvinning evolyusion nazariyasi (1859 yil) us imliklar va xayvonot dunyosi organik olamning tabiiy taraqqiyoti maxsuli ekanligini, ularning o’z navbatida noorganik olam tarakkiyotidan kelib chikkanligi, tabiatdagi evolyusion jarayonlar tabiiy tanlanish tufayli yuz berishini isbotlab berdi.
Bu kashfiyotlar moddiy olamdagi harakat xilma –xil ko‘rinishlarda namoyon bo‘lishi mumkinligi va ular o‘zaro chambarchas bog‘likligini, tabiat hodisalari o‘zaro aloqadorlikda mavjud bo‘lishini anglash imkoniyatini berdi.
Klassik fan ham tabiiy, ham ijtimoiy-gumanitar fanlar taraqqiyotini boshlab berdi.
III davr - noklassik fanning shakllanishi: XIX asr oxiri va XX asr boshlari. Olimlar Per Kyuri (1859-1906 yillar) va Mariya Skladovskaya Kyuri(1867-1934 yillar) kashf etgan radioaktivlik, ingliz olimi Tompson kashfetgan elektron; Rezerford tomonidan asoslab berilgan kvant nazariyasi, Nils Bor va Albert Eynshteynning nisbiylik nazariyasi tabiat xodisalarigayangicha yondashuvning shakllanishiga turtki bo’ldi. Agar klassik fan doirasida fazo va vaqt o’zgarmas, deb talkin etilgan bo’lsa, noklassik fan davrida fazo va vaqtning materiya bilan bog’likligi asoslandi va bu nisbiylik nazariyasida o’zi foydasini topdi. XIX asming oxiri XX asming boshlarida fanlar taraqqiyoti yangi - noklassik fan bosqichida o‘z ifodasini topdi.
IV davr: postnoklassik fan. XX asrning 70- yillaridan fantarakkiyotida yangi davr boshlandi. Fanda narsa va xodisalar, jarayonlarga yangicha tizimli yondoshuvning shakllanishi. Fanlararo alokalarning kuchayishi bilimlar sintezi postnoklassik fanning uziga xos xususiyatlari hisoblanadi. Bu davrda fan jadal taraqqiyot boshladi, unda ko’pdan – ko’p yangi soxalar shakllandi. Mikrobiolgiyada klonlashtirish yo’nalishi paydo bo’ldi; evolyusionximiya yuzaga keldi. Xisoblash texnikasi, boshqarishning avtomatik tizimlari (ASU), yangi ilmiy soxalar - mikroelektronika, nanotexnologiya shakllandi. Olamdagi narsa va xodisalardagi o’zgarishlarning ikki xil tarzda kechishi, birinchidan, narsa va xodisalarning yangi muxitga moslashishi;
ikkinchidan tizimdagi avval an ikklanmagan keskin uzgarish xolatlari aniqlandi. Bu narsa va xodisalarga yangi yondashuv metodi - sinergetikaning shakllanishida namoyon bo’ldi. Agar klassik va noklassik fanning o’rganish ob’ekti olamning muayyan bir qismi (fragmenta) bulgan va shu asosda xususiy fan (masalan, fizika,biologiya, geografiya .)lar shakllangan va rivojlaigan bulsa, postnoklassikfan olamga, undagi narsa va xodisalarga tizimli yondoshuvga asoslanadi.
Olamga tizimli yondashuv olamning yaxlitligi, tizimliligi, undagi narsa va hodisalarning o‘zaro bir – biri bilan chambarchas bog‘liqlikda ekanligi, tabiat – jamiyat inson o‘zaro ta’sir va aks ta’sir holdagina mavjud bo‘la olishi, binobarin insonning olamga ongli munosabatda bo‘lishi lozimligi va bu – davr talabi ekanligi, bilimlarning mazmuni biluvchi sub’ektning maqsad – muddaolari bilan bog‘likligi, bu hol biluvchi inson (olim)ning jamiyat oldidagi mas’uliyatini anglash zarurligini taqozo etadi. Bu olamni bilish, bilim, jamiyat va insonga nima uchun darkor? Degan savolda o‘z ifodasini topadi.
Postnoklassik fanning uziga xos jixatlari:
- Xozirgi zamon fani olamga, uni urganishga yangicha munosabatniig
shakllanishi;
- Ilmiy bilimlarning ijtimoiy xayotning barcha soxalariga jadalsur’atlar bilan tatbik etilishi;
- Ilmiy tadkikot faoliyati xarakteridagi tub sifat uzgarishlar:
- Ilmiy bilimlarni xosil kilish, sakdash, kayta ishlashning yangi usul vavosita (kompter texnolognyasi, internet tizim)larining yuzaga kelishi.
Postnoklassik fanning muammolari keng qamrovli muammolar hisoblanadi. Olimlar fikricha, hozirgi zamon fani muammolarini uch guruhga bo‘lish mumkin:

1. 
   Koinot, uning yuzagakelishi va taraqqiyoti. Bu olimlar tomonidan ilgari surilayotgan koinot haqidagi nostatsionar qarashlarda o‘z ifodasini topmoqda.
   
2. 
   Hayotning kelib chiqishi, biologikevolyusiya, uning mohiyati, asosiy ko‘rinishlari.
   
3. 
   Olamdagi narsa va hodisalarga sinergetik yondashuv
   

Postnoklassik fan olamni va insonning olamdagi o‘rnini chuqurroq anglashni taqozo etmoqda. So‘nggi II - III asr davomida inson tabiatni o‘zlashtirishga va o‘zgartirishga intildi. Hozir shunday davr keldiki, inson tabiatni va o‘zining undagi o‘rnini chuqur anglashi va shu asosda faoliyat yuritishi lozim bo‘lib qoldi. Fanda tabiatga, fan taraqqiyoti, texnika, texnologiyaga doir yangi qarashlar ilgari surilmoqda. XX asr so‘ngida shakllangan nosfera konsepsiyasi; fan, texnika, texnologiya taraqqiyotiga inson, jamiyat, insoniyat istiqboli nuqtai – nazaridan qarash shular jumlasidandir.
Fanlar tasnifi. Fan muammosining muhim masalalaridan biri – fanlar tasnifi (klassifikatsiyasi) hisoblanadi.
Fanlar ilmiy bilimlarni tizimga tushirish asosida shakllanadi. Ilmiy bilimlarni tizimga tushirish tarixi qadimiy Yunon falsafasiga borib taqaladi.
Ma’lumki, olam va odam haqidagi dastlabki bilimlar falsafa fani doirasida shakllangan va mujassamlashgan. Qadimiy Yunon faylasufi Aristotel barcha bilimlarni ularni qo‘llash xususiyatlariga ko‘ra uchga bo‘lgan:

1. 
   nazariy bilimlar;
   
2. 
   amaliy bilimlar;
   
3. 
   ijodiy bilimlar.
   

Olim nazariy bilimlar deganda, olamning asosiy, butun borliqning birinchi sababiga aloqador bilimlarni nazarda tutgan va ularni birinchi falsafa, metafizika deb nomlagan. Bunday bilimlarni faqat aql yo‘li bilan bilish mumkin degan g‘oyani ilgari surgan. Normal mantiqni har qanday bilishning quroli sifatida baholagan.
Ingliz olimi Frensis Bekon fanlarni tasniflashda insonning bilish qobiliyatlarini asos qilib olgan va falsa fani nazariy fanlar turkumiga kiritgan.
Nemis faylasufi Georg Vilgelm Gegel (1770-1831) fanlarni mantiq, tabiat falsafasi, ruh falsafasidan iborat deb bilgan.
Fransuz faylasufi Ogyust Kont (1798-1857) ning tasnifida ijtimoiy fanlar (tarix, mantiq, psixologiya)ga deyarli o‘rin berilmagan.
Rus olimi akademik V.I.Vernadskiy fanlarni ikki turga:
1) reallikni, borliqning barcha ko‘rinishlarini o‘rganadigan fanlar (matematika, fizika, astonomiya, ximiya...);
2. faqat Yer planetasini o‘rganadigan fanlar (biologiya, gumanitarfanlar) ga ajratilgan.
Hozirgi zamon fanlari tasnifi deganda:
a) tabiatshunoslik;
b) ijtimoiy gumanitar;
v) texnik fanlar nazarda tutiladi.
Matematikani ayrim olimlar tabiiy fanlar qatoriga kiritmaydilar. Ular matematikani olim tafakkurining zaruriy elementi, deb hisoblaydilar. Olam uzluksiz harakat, o‘zgarish, taraqqiyot jarayonlaridan iborat bo‘lgani kabi ilmiy bilimlar majmui bo‘lgan fanni ham dinamik jarayon sifatida ko‘rmoq lozim. Fan taraqqiyoti jarayoni qonuniy xarakterga ega.
Fan taraqqiyoti ijtimoiy amaliyot bilan belgilanadi. Shuning uchun xam olimlar tomonidan fan – ijtimoiy - madaniy xodisa sifatida talqin etiladi. Ayni vaqtda fan taraqqiyoti qonuniy jarayon hisoblanadi va unda muayyan qonunlar amal qiladi. Ular fan taraqqiyoti mantiqini ifodalaydi. Fan taraqqiyoti qonunlari deganda quyidagilar nazarda tutiladi.

• 
  Ilmiy bilimlar rivojidagi vorisiylik.
  
• 
  Ilmiy bilimlar taraqqiyoti miqdoriy va sifat o‘zgarishlari birligi sifatida.
  
• 
  Fanlardagi differensiatsiya va integratsiya jarayonlari.
  
• 
  Ilmiy bilimlarni hosil qilishda nazariylashtirish va dialektikalashtirish.
  
• 
  Fan taraqqiyotida monopoliya va dogmatizmga yo‘l qo‘ymaslik, tanqidekanligi.
  
• 
  Fan taraqqiyotida ob’ektiv, xolis bilimlarga intilish, adashuv va noto‘g‘ri fikrlarni bartaraf etish.
  
• 
  Fan taraqqiyotining tezlashuvi intirsavligi.
  
• 
  Ilmiy bilimlar taraqqiyotidagi vorisiylik.
  

Olam ob’ektlari doimo harakat, o‘zgarish, taraqqiyotida ekan, u haqidagi ilmiy bilimlar ham qanday yangi bilim avvalgi qarash asosida rivojlanadi, u avvalgi bilimni tamomila yo‘qqa chiqarmaydi, balki ularning o‘zi yaratilgan davr uchun to‘g‘riligini asoslaydi, har qanday yangi bilim avvalgi bilim asosiga quriladi va rivojlanadi.
Ilmiy bilimlar rivojida miqdor va sifat o‘zgarishlarining birligi. Fan taraqqiyotidagi evolyusion va inqilobiy jarayonlarda namoyon bo‘ladi.
Fan differensiatsiya va integratsiya jarayonlari XVI-XVII asrlarda differensiatsiya jarayonlari tufayli fan ikki tarmoqqa ajraldi:
a) falsafa;
b) xususiy fanlar.
Falsafaning taraqqiyoti o‘z navbatida bir qator falsafiy fanlarning shakllanishiga olibkeldi. Ayni vaqtda xususiyfan (matematika, fizika, astronomiya, geometriyavaboshqa)lar jadal rivoj topdi.
Integratsiya- ilmiy bilimlar (fansohalari)dagi yaqinlashuv jarayonlari, yangi oraliq fan sohalarining paydo bo‘lishiga olib keldi. Masalan kibernetika, gidrodinamika, kosmik nurlar fizikasi.
Matematikalashtirish, kompterlashtirish. Nazariylashtirish, va dialektikalashtirish. Nazariylashtirish fan mantiqiy asoslarining tajriba materiallaridan tobora uzoqlashib borishida namoyon bo‘lmoqda. Dialektikalashrish deganda, taraqqiyotning dialektik tamoyillarini, chunonchi rivojlantirish g‘oyasini ilmiy bilimlariga tatbiq etish nazarda tutiladi. Bunda sog‘lom aql va intuitsiyaga tayangan holda fikr yuritish muhim ahamiyat kasb etadi.
Ilmiy bilimlar damonopoliya, dogmatizmga yo‘l qo‘ymaslik, tanqid erkinligi.
Tanqid ikki ko‘rinishda bo‘ladi:
a) negativ;
b)konstruktiv.
Fanning intensiv taraqqiyoti. Ilmiy tafakkur tezligining tobora oshib boruvi. O‘rta asrlar markaziy Osiyo allomalarining jahon ilm-fani taraqqiyotiga qo‘shgan xissalari.
Ilmiy bilimlarning shakllanishi vataraqqiyotiga Markaziy Osiyodan yetishib chiqqan buyuk allomalar barakali hissa qo‘shdilar. Vatandoshimiz Muhammad Ibn Muso Xorazmiy algebra faniga asos soldi. Ahmad Farg‘oniy astronomiya fani taraqqiyotiga katta hissa qo‘shdi. U osmon jismlari xarakati to‘g‘risidagi ta’limotni yaratdi, texnik qurilmalar ishlab chiqdi, geografiya va geodeziya fanlarini rivojlantiradi. Uning “Astronomiya asoslari” kitobi XVII asrga qadar Yevropa universitetlarida asosiy darslik sifatida o‘qitib kelindi.
Markaziy Osiyodagi ilmiy bilimlar taraqqiyoti 1004 yilda tashkil topgan dastlabki ilmiy dargoh- “Ma’mun akademiyasi” faoliyati bilan bevosita bog‘liq. Bu akademiya dunyoda “ Majlisi Ulamo” nomi bilan mashhur bo‘lgan va unda Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Abdulloh Xorazmiy, Abu Saxl Isoal – Masixiy kabi ko‘plab olimlar ilmiy faoliyat bilan shug‘ullanganlar. Ular matematika, astronomiya, ruhiyat, mantiq, musiqa, kimyo, geografiya, mexanika singari turli fan sohalari bilan shug‘ullanib fanlarning kelgusi taraqqiyotiga zamin hozirlaganlar.
Abu Rayxon Beruniy dunyo ilm fanida birinchilardan bo‘lib dengizlar nazariyasi bo‘yicha o‘z g‘oyalarini ilgari surdi, Yer radiusini hisoblanib chiqdi. Kolumb sayohatidan 500 yil oldin Tinch va Atlantika okeani ortida qit’a mavjudligi haqidagi qarashni ilgari surdi, Minerallar tasnifi va ularning paydo bo‘lish nazariyasini ishlab chiqdi.
Shuning uchun ham XI asr butun dunyoda “Beruniy asri” deb atalgani bejizga emas.
Vatandoshlarimiz Ahmad Farg‘oniy, Abu Rayxon Beruniy Ulug‘bek asos solgan turli ilm sohalari XVI asrga kelib, G‘arb uyg‘onish davri fanining rivojlanishi uchun asos bo‘lib xizmat qildi.
Fan va amaliyot. Fanning jamiyatdagi o‘rni. Fan taraqqiyoti ijtimoiy tarixiy amaliyot bilan bevosita bog‘liq ayni vaqtda ijtimoiy tarixiy amaliyotning murakkablashib boruvi, ijtimoiy mehnat taqsimotining chuqurlashuvi ilmiy bilim rivoji, fanda yangidan yangi sohalarning paydo bo‘lishida muhim omil bo‘lib hisoblanadi. Amaliyot va bilim aslida olamni o‘zlashtirishdan iborat yaxlit jarayonning o‘zaro chambarchas bog‘liq ikki muhim tomoni hisoblanadi. Amaliyot ilmiy bilimlar taraqqiyotida hal qiluvchi ro’l o‘ynaydi.
Amaliyot keng ma’noli tushuncha bo‘lib uning asosini ishlab chiqarish (mehnat) faoliyati tashkil qiladi. Shuning barobarida amaliyot kishilarning o‘z ijtimoiy hayotlarini qurishga qaratilgan jami hatti harakatlarini, shu jarayonda yuzaga keladigan turli ijtimoiy jarayonlarda aloqa va munosabatlarni o‘z ichiga qamra boladi. Amaliyot ilmiy bilishni, tadqiqotchilarning ilmiy izlanishlarini ham o‘z ichiga qamrab oladi.
Fan va amaliyot orasidagi aloqadorlik dialektik xarakterga ega. Buning ma’nosi shukiy, amaliyot ehtiyojlari ilmiy bilimlar (fan)ning shakllanishi va rivojlanishiga olib keladi. O‘z navbatida fan yutuqlari amaliyotga tatbiq etiladi.
Amaliyotning fan taraqqiyotidagi o‘rni quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
Amaliyot insonning olam va o‘zi haqidagi barcha bilimlari manbai hisoblanadi.
Bilish, ilmiy bilish amaliyotdan boshlanadi. Ijtimoiy amaliyot jarayonida inson o‘zi uchun zarur bo‘lgan yashash muhitini yaratadi, narsa, hodisa, jarayonlarning avvalda ma’lum bo‘lmagan tomonlari, qonuniyatlarini bilib boradi.
Amaliyot ilmiy bilish maqsadi hisoblanadi. Amaliyot insonga o‘z ehtiyojarini anglash, shu asosda faoliyat yo‘nalishlarini to‘g‘ri aniqlash imkonini yaratadi. Barcha ilmiy bilimlar amaliyot ehtiyojlari tufayli qo‘lga kiritiladi va ular o‘z navbatida amaliyotga faol ta’sir ko‘rsatadi. Bu jamiyat hayotining barcha tomonlaridagi o‘zgarishlarga, insonning o‘zining kamol topishiga olib keladi.
Ilmiy bilishdan maqsad – chin ilmiy bilimlarni qo‘lga kiritish hisoblanadi. Amaliyotda o‘z isbotini topgan bilimlargina chin bilimlar hisoblanadi va ular fan mazmunida o‘z ifodasini topadi.
Fan – murakkab ijtimoiy hodisa, jamiyatdan tashqarida fan yo‘q va bo‘lishi ham mumkin emas. Dast avval moddiy ishlab chiqarish ehtiyojlari fanning shakllanishi va taraqqiyotiga ta’sir ko‘rsatgan. Ayni vaqtda fan jamiyat hayotining barcha tomonlariga, ijtimoiy taraqqiyotga ta’sir ko‘rsatadi. Buyuk ilmiy kashfiyotlar, ular bilan bog‘liq ravishda texnika, texnologiya rivoji insoniyat rivojini ta’minlaydigan muhim omil hisoblanadi.
Akademik Vernadskiy fanning jamiyatdagi o‘rniga alohida e’tibor qaratgan, fan tobora ko‘proq insoniyat baxtli kelajagini ta’minlashning hal qiluvchi omiliga aylanayotganini, biosferaning noosferaga aylanishida fanning o‘rni beqiyos ekanligini alohida ta’kidlagan edi.
Fan va uning jamiyatga ta’siri masalasiga falsafiy yondashish, uning ijtimoiy ongning boshqa shakllari bilan uzviy aloqadorlikda jamiyatga ta’sir qilishni hisobga olish talab etiladi.
Fanning jamiyatdagi o‘rni masalasi ikki o‘zaro bir-biriga tubdan zid bo‘lgan falsafiy yo‘nalishlar sientizm va antissienizmda o‘z ifodosini topgan.
Sientizm tarafdorlari fanni eng yuksak qadriyat, deb hisoblaydilar, ilm-fanning ijtimoiy xayotdagi o‘rnini mutlaqlashtiradilar.
Antissientizm falsafiy yo‘nalishi fanning jamiyatdagi o‘rnini inkor etadi, uning salbiy oqibatlarini mutlaqlashtiradi.
Fan haqidagi bu ikki xilqarash bir yoqlama, cheklangan nuqtai-nazar ifodasi hisoblanadi. Aslida fan, uning jamiyatga ta’siri masalasiga falsafiy yondashuv talab qilinadi. Unga ko‘ra fan haqiqatan ham ijtimoiy taraqqiyotning muhim omili ekanligi, ayni vaqtda uning jamiyatga ijtimoiy ongning boshqa shakllari bilan aloqadorlikda ta’sir qilishini hisobga olish talab etiladi.
Fanning jamiyatdagi o‘rni ijtimoiy tarixiy taraqqiyotning turlicha davrlarida turlicha bo‘lgan. Bu xolatni sivilizatsiyalar tarixi misolida ko‘rish mumkin.
Ingliz olimi Djon Bell fikricha jahon tarixi uch tipdagi sivilizatsiyani o‘z boshidan kechirgan. Bular
a) agrar;
b) industrial;
v) postindustrial sivilizatsiyalar.
Agrar jamiyatda inson tabiatga qarshi kurashgan. Industrial jamiyatda fan yutuqlari texnika, texnologiyalarning taraqqiyotiga olib kelgan. Postindustrial jamiyatning eng asosiy boyligi- bilim, axborot. Bunday jamiyatda ishlab chiqarish axborotni to‘plash, saqlash, qayta ishlash va undan foydalanishga asoslangan. Unda jamiyat va inson hayotining barcha sohalari uchun fan yutuqlari asos vazifasini o‘taydi. Ayni vaqtda fundamental fanlar taraqqiyoti texnika, texnologiyaning yanada takomillashuvida muxim axamiyat kasb etadi.
Fan, texnika, texnologiya va ishlab chiqarish orasidagi aloqalarning tobora mustahkamlanib borishi fanning tobora jadal sur’atlarda ishlab chiqaruvchi kuchlarga aylana borishida namoyon bo‘lmoqda.
Hozirgi davrda fanning jamiyat hayotidagi o‘rni va rolining ortib borishi; Birinchidan, uning moddiy ishlab chiqarish taraqqiyotining hal qiluvchi omiliga
aylanayotgani;
ikkinchidan uning jamiyat va inson hayotining barcha sohalaridagi mavzusi tobora ortib borayotgani hamda uchinchidan, uning insonga, uning intellekti, ijodiy qobiliyatlarini o‘stirishga, barkamol insonni tarbiyalashga tobora ko‘proq yo‘naltirilayotganida namoyon bo‘lmoqda.
Shundan qilib, fan va jamiyat orasidagi aloqadorlik dialektik xarakterga ega. Buuning jamiyat taraqqiyoti zaruriyatidan kelib chiqishida, shuning barobarida fanning jamiyat xayotining barcha sohalariga, kishilarning hayot sharoitlari va turmushiga kuchli ta’sirida namoyon bo‘ladi.