Urganch davlat universitetisan`atshunoslik fakulteti “Tasviriy sanat kafedrasi“

Kurs ishining maqsadi. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitutsiyasi, O’zbеkistоn Rеspublikаsining “Tа’lim to’g’risidа” gi qоnuni, “Kаdrlаr tаyyorlаSh milliy dаsturi”, o’zbek pedagogikasi antologiyasi, Sharq mutafakkirlarining estetik qaraShlari tog’risidagi fikrlаri, mаvzugа оid ilmiy-pеdаgоgik, psixоlоgik, mеtоdik, mаnbаlаr.
Tаdqiqоtning predmeti: Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarni estetik tarbiyalashda tabiat vositalaridan foydanilsa, Shаrt-Shаrоitlаri o’rgаnilsа, аniqlаnsа, ma’naviy barkamol Shaxslarni tarbiyalaShda maktabdagi mаvjud imkоniyatlаrdаn sаmаrаli fоydаlаnilsа, ota-onalar oilada bolalarni estetik tarbiyalaShga dоir bilim, ko’nikmа vа mаlаkаlаrni egаllаShlаri tа’minlаnsа, pеdаgоgik bilimlаrni o’zlаShtirishdа sаmаrаli nаtijаlаrni qo’lgа kiritish mumkin

I-BOB. San`atshunoslik asoslari mashg`ulotlari metodikasi
San`atshunoslik asoslari mashg`ulotlariga 5-7 sinflarda katta o`rin ajratilgan bo`lib, u o`quvchilarda badiiy madaniyatni Shakllantirishni maqsad qilib qo`yadi. San`atshunoslik asoslari mashg`ulotlari tasviriy, amaliy, me`morchilik san`atlari nazariyasi va tarixi, maShHur rassom, amaliy san`at ustalari, me`morlarning hayoti va ijodini o`rganishni o`z ichiga oladi.
Boshlang`ich sinflarda ayrim san`at asarlaridan ko`rgazmali qurollar sifatida foydalanish, bolalarga rassomlar va ularning ishlagan suratlari yuzasidan ayrim ma`lumotlar berishni nazarda tutadi. BoShlang`ich sinf o`quvchilariga tasviriy san`atning tur va janrlari, uning nazariy asoslari hisoblangan kompozitsiya, yorug`soya, rangShunoslik, perspektiva qonunlari va qoidalari haqida nazariy bilimlar berish og`irlik qilishi munosabat bilan ularni 5-7 sinflarda o`rgatish rejalashtirilgan.
San`atshunoslik asoslari mashg`ulotlarining 5-7 sinflardagi xususiyatlaridan biri Shundaki, bunda nazariy mashg`ulotlar, amaliy ishlar bilan mustahkam aloqada olib boriladi.
Xususan, tarixiy janr yuzasidan suhbat o`tkazilgandan so`ng tarixiy mavzularda bolalar rasm ishlaydilar. Shuningdek, bolalar amaliy ishlarda tasviriy san`atning tur va janrlari, tasviriy san`atning nazariy asoslariga doir olgan bilimlaridan foydalanidilar. Natijada, nazariy bilim va malakalar mustahkamlanadi.
San`atshunoslik asoslarini o`qitish metodikasi kursida didaktikaning ilmiylik, ko`rgazmalilik, muntazamlik va ketma-ketligi, ta`lim va tarbiyaning birligi prinsiplariga rioya qilishni talab etiladi. Ayniqsa, bunday mashg`ulotlarni ko`rgazmaliksiz o`tkazish mumkin emas. Darsda o`qituvchi ko`proq kinofilm, videofilm, diafilm, diapozitiv, slayd, san`at asarlarining reproduksiyalari, foto nusxalaridan foydalanishi samaralidir. Shu bilan birga, viloyat markazlaridagi o`lkaShunoslik muzeylarida saqlanayotgan san`at asarlari, shahar va qishloqlardagi yodgorlik Haykallar va me`morchilik obidalari, tasviriy san`atdan joylarda tashkil etilayotgan ko`rgazmalardagi san`at asarlarining asl nusxalari bilan tanishtirib borish muHimdir. San`atshunoslik asoslari mashg`ulotlarini ma`ruza shaklida emas, ko`proq savol-javob, munozara, o`yin tarzida tashkil etilishi bolalarni faollashtiradi, materiallarni puxta o`zlashtirilishiga yordam beradi.
Bu san`at asarini avvallari ko`rganmisiz? Bu asarni kim ishlagan? Asarda kim yoki qanday voqea tasvirlangan? Asarning nomini kim biladi? Asarda yilning qaysi fasli tasvirlangan? Uni qanday bilish mumkin? Asarda faslning qaysi davri tasvirlangan? Asarda kunning qaysi davri tasvirlangan? Asarning kompozitsiyasi qanday? Rassom o`z asarida tasvirlaShning qaysi ifodalilik vositalaridan foydalangan? Asarning koloriti qanday? Rassom o`z asari bilan qanday g`oyani ifodalagan? Bunday mashg`ulotlarda bolalar suratlardagi obrazlarni tushunib etadigan, asarning mazmunini o`qiy oladigan, ularning ifodaliligini, badiiy vositalarini anglab etadigan, haqiqiy san`at asarlarini oddiy rasmdan farqini ajrata oladigan bo`ladilar.
San`atshunoslik asoslari mashg`ulotlari samaradorligini oshirishda o`qituvchining tayyorgarligi muhim rol o`ynaydi. Avvalo, dars mavzusiga doir san`at asarlari tanlanadi. Bunda bir qator talablarga rioya qilish muhim. Ular asarlarning yuksak badiiy saviyada ishlaganligi, ularning mazmunini bolalaraga yaqin bo`lishligi, Shuningdek, surat reproduksiyasini a`lo sifatda bajarilgan bo`lishligi va boshqalar. Agarda o`rganish uchun tanlab olingan san`at asarlarining reprodutsiyalari sifatsiz bo`lgani taqdirda yaxshisi, undan foydalanmaslik, unga mazmunan yaqin bo`lgan va sifatli bajarilgan boShqa san`at asarini tanlaSh maqsadga muvofiqdir. San`atshunoslik asoslari mashg`ulotining tuzilishi va uni o`tkazish metodikasi Haqida qat`iy bir tavsiya berib bo`lmaydi. U mashg`ulotning tuzilishi, mavzusi va darsning maqsadidan kelib chiqqan Holda turlicha bo`lishligi mumkin. Masalan, san`atunoslik mashg`ulotlarining mavzulari quyidagicha bo`ladi:
1.Tasviriy, amaliy yoki me`morchilik san`atlarining turlari va janrlari. 2. San`atning u yoki bu turidagi oqim va yo`nalishlar. 3. U yoki bu rassom, amaliy san`at ustasi yoki me`morning Hayoti va ijodi. 4. U yoki bu davr san`ati. 5. Tasviriy, amaliy, me`morchilik san`atlarining nazariy asoslari (kompozitsiya, yorug`soya, rangShunoslik, perspektiva).
San`at asarlarini tahlil qilishda ularni solishtirib o`rganish muHimdir. Shu maqsadda turli rassomlarning bir xil mavzudagi asarlarini namoyish etib, o`rganish foydalidir. Xususan, I.Levitan, O`.Tansiqboev, I.Shishkin, N.Karaxan, I.Haydarov, Z.Inog`omov, A. Savrasov, A.Kuinji, A.Mo`minov, A.Mirsoatov kabi rassomlarning yil fasllariga bag`ishlangan manzara janridagi asarlaridan 2-3 tasini namoyish etib va solishtirish orqali o`rganish mumkin.
Aytaylik, kuz mavzusidagi asarni taHlil qilishda faqat kuz mavzusidagi asar bilangina emas, balki bunday asarlarni baHor, qish mavzusidagi asarlar bilan Ham solishtirib o`rgansa bo`ladi.
San`at asarlarini reproduksiyalarini texnika vositalari orqali namoyish etganda asarlardagi detallarni yirik holda ko`rsatilishi obrazlarni chuqur idrok etish, portretlarda Shaxsning ichki dunyosini tushunib etishga imkon beradi.
San`atshunoslik mashg`ulotlarining muvaffaqiyati ko`p jihatdan ularni turli yo`llar va metodlarni qo`llaSh orqali o`tkazilishiga ham bog`liq. Xususan, bunday mashg`ulotlardan bolalarga san`at asari haqida insho yozdirish, san`at turlari yoki janrlariga oid reproduksiyalar yig`dirish yoki u yoki bu rassom haqida materiallar to`platish, tasviriy san`atga doir viktorina, chaynvord, krasvordlar echtirish, o`zi yaShaydigan joydagi rassomlar bilan uchraShib, ular haqida ma`lumot to`plash yoki albomlar tayyorlaSh mumkin. Bunday ishlar amaliy bezak, me`morchilik san`atlari yuzasidan ham olib borilishi mumkin. San`atshunoslik asoslari mashg`ulotining samaradorligi, ularni maktabda o`qitiladigan boshqa fanlar bilan aloqadorlikda o`qitilishiga Ham bog`liqdir. Ayniqsa, San`atshunoslik asoslari darslarini tarix, geografiya, adabiyot, zoologiya, musiqa darslari bilan aloqadorlikda o`tkazish imkoniyatlari mavjud. Bunday mashg`ulotlar o`zaro aloqadorlikdagi fanlar bo`yicha o`zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlash va chuqurlashtirishga xizmat qiladi.
Behzod ning dastlabki ijodi Sulton Husayn Boyqaro saroyida va u erdagi juda ko`p Shoir, olim, san`atkorlarning Homiysi Amir Alisher Navoiy rahnomaligida boShlanadi. U Alisher Navoiyning ustozi AbduraHmon Jomiy, Xirotdagi Hattotlar ustozi Sulton Ali Mashqadiy bilan yaqin aloqada bo`lib, ijod qiladi. San`at va nafosatga ishtiyoqi kuchli bo`lgan Behzod mehnatsevarligi, zaHmatkaShligi tufayli Xirotda maShHur mo``jaz san`at ustasi bo`lib etishdi. Shundan so`ng podSho Sulton Husayn Boyqaro Behzod ni o`z huzuriga-saroyga chaqiradi va unga maxsus joy ajratib, uning ijodiy ishlariga Hamma Sharoitlarni yaratib beradi. 1487 yilda Kamoliddin Behzod podshoning Shaxsiy farmoni bilan Xirotdagi saltanat kutubxonasining boShlig`i etib tayinlanadi. Shox farmonida Shunday deyilgan edi: “Ijod va yaratish korxonasi musavvirining irodasi, eru osmon nigorxonasi muharririning qudrati bilan ...hukm qilurmizki, asr nodiri, musavvirlar peshvosi... Ustod Kamoliddin Behzod Xumoyun kitobxonasi aHliga: kotib, naqqosh, muzaxxib, jadvalkash, halkor va zarko`blarga, Shuningdek, mazkur ishlarga mansub bo`lgan olloh pannohidagi butun mamlakat jamoasiga boshchilik mansabi topshirilsin. Tahrir etildi 889-xijriy yil 27-jumai-ul avval (1487 yil 22 iyul).
1506 yilda Husayn Boyqaro vafotidan so`ng taxt ko`chmanchi o`zbek qabilalarining xoni Shayboniyxon qo`liga o`tadi. Shaybonixon Ham Behzod ijodiga Hurmat bilan qarab, unga tegishli Sharoitlar yaratib beradi. 1510 yilda Eronning Safoviylar saltanati Shayboniyxonga qarShi uruSh ochib, uni engadi. Shayboniyxon jangda halok bo`ladi. Shox Ismoil Safoviy 1512 yilda Xirotdagi bir necha iste`dodli san`atkorlarni o`zi bilan Xirotdan Tabrizga olib ketadi. Ular orasida Kamoliddin Behzod va uning bir qator shogirdlari ham bor edi.
Bu erda Behzod o`zining Shogirdlari bilan mo``jaz san`atning yirik maktabini yaratdi. 1514 yilda turk podShosi Eronga Hujum qiladi. Ularning qo`li baland kelishini bilgan Eron Shoxi Ismoil Kamoliddin Behzod va mashhur hattot shox Mahmud Nishopuriyni turklar olib ketib qolishlaridan xavfsirab, ularni bir g`orga yashirib qo`yishga farmon beradi. 1522 yilda Shox Ismoil Safoniyning maxsus farmoni bilan Behzod Tabrizdagi saltanat kutubxonasining boshlig`i etib tayinlanadi. Behzod o`z asarlarining ko`p qismini o`z ona yurti-Xirotdan uzoqda, ya`ni Tabrizda yaratdi, Erondagi jangu jadallar, alg`ov-dalg`ov va ur-yiqitlar Behzod ning o`z ustozlari va yaqin do`stlaridan uzoqda yaShaShi, uning Hayoti va ijodiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Shuning uchun ham musavvir “Tuyalar jangi” nomli asarini yaratganda uning bir chekkasiga “Qalami Shikasta, nomurod, faqir Behzod umri 70 dan oshganda ushbu ishga qo`l urdi”, deb g`am-andux bilan imzo chekkan edi. Shunga qaramasdan Behzod ni Eronda kechirgan hayoti tabiat, jamiyat va insonga bo`lgan kuchli muhabbat, ijodga bo`lgan jo`shqin ishtiyoq doimo ilgari etakladi.
Kamoliddin Behzod ning hayoti haqidagi suhbatdan so`ng o`qituvchi uning ijodiy ishlari,yaratgan asarlari va shogirdlari haqida to`xtaladi. Behzod ijodi haqida gapirganda, uning yuzdan ortiq asarlar ijod qilgan va bu asarlardan bir nechtasini eslab o`tadi. Darsda taHlil qilish uchun uning “Husayn Boyqaro”, “Muhammad Shayboniyxon” portretlarini, “Sulton Husayn Mirzo Huzurida ziyofat”, “Masjid ichidagi munozara”, “Sahrodagi Majnun” asarlarini bolalar bilan birgalikda tahlil qiladi.
Kamoliddin Behzod ning “Husayn Boyqaro” surati musavvir ijodida muhim o`rin tutadi. Unda Xirot sultoni Husayn Boyqaro Shoxlarga xos qiyofada, o`zining salobati bilan cho`kkalab o`tirgan qolda tasvirlangan. Uning keng elkali gavdasi, qiyiq ko`zi, yapaloq yuzi, Shahona liboslari Shunday xaqqoniy va ustalik bilan ishlanganki, uning gavda tuzilishidagi o`lchov nisbatlari, kiyim-kechaklarini ko`rib, XVI asrda bunday iste`dodli rassom bo`lganligidan Hayratlanasan kishi. Suratda Husayn Boyqaro Shunday zo`r mahorat bilan ishlanganki, uning yuzi-ko`zidan shohning butun qalbini, boy ichki dunyosini bilib olish mumkin.
Musavvirning “Muhammad Shayboniyxon” tasviri aks ettirilgan rasm ham diqqatga sazovordir. Ma`lumki, Shayboniyxon 1507 yilda temuriylardan Xirot taxtini tortib olgan Shoxlardandir. Uning Behzod ishlagan surati eng nodir va muvaffaqiyatli ishlaridan hisoblanadi. U suratda chordana qurib, ikki qo`lini tizzasiga qo`ygan holda o`ychan va ma`nodor nigoh tashlab o`tiribdi. Bu holat uning salobatli gavdasi, shohlarga xos ko`rinishini bildiradi. Shoh kiyimlari oddiy (ranglari yaShil, to`q zangori,qizil) semiz va zuvalasi pishiq, qiyla qorin qo`ygan, ko`zlari qisiqroq, cho`qqisoqol ko`rinishda tasvirlangan. Bu tasvirda uning kuchli iroda egasi ekanligi, toju taxt uchun jon-jahdi bilan kurashuvchi sarkarda ekanligi ko`rinib turibdi. Uning oldida siyoHdon, kitob, qalam, qamish (qamchi) kabilarni tasvirlashda ham ramziy ma`no bor. Siyoq, qalam, kitob ma`rifat va madaniyat timsoli bo`lsa, qamchi esa beayov, qattiqo`l xukmdor ekanligini bildiradi. Qizil rang- jangu jadallar, yashil rang islom bayrog`i timsolini bildiradi.
Suratning o`ng yuqori burchagida “Surati Shoybekxon” va chap yuqori tomonida esa “Al-abd Behzod ” deb yozilgan.
Behzod ning “Sulton Husayn Mirzo saroyida ziyofat” nomli asarida oqshom paytida go`zal bog` ichidagi ziyofat aks ettiriladi. Sulton Husayn Boyqaro o`z ayonlari bilan panjaralar bilan o`ralgan katta supa ustida o`tiribdi. Suratning yuqori o`ng burchagida xizmatkorlar may quyish bilan ovora. U erda Sharbat solingan xumlar, ko`zachalar bor. Eshik oldida oq ro`molli xabaSh, xizmatkorlar elkalaridagi obkaSh bilan xumchalarda Sharbat taShimoqdalar.
Pastroqda boshida savat ko`tarib olgan yana bir xabaSh xizmatkor meva-chevalarni supa tomon eltmoqda. Uning oldida xum ko`tarib, supa tomon ketayotgan yana bir xizmatkor tasvirlangan. Suratning past va chap tomonida saroy xodimlaridan uchtasi mast holda aks ettirilgan. O`rtada ikki kishi qadaHlarga Sharob quyishmoqda. Xullas, saroy Shohlar turmuShiga xos bo`lgan xolda tasvirlanganki, musavvir uni ham kompozitsiya, ham rang, ham mazmun, ham badiiylik jihatidan mohirona aks ettira olgan. Surat bizga xalqimiz tarixi, uning turmuSh tarzi, mehnati, kiyimlari, mehnat qurollari (tesha, cho`kich, narvon, bel, tog`ora, arqon v.b.), qurilish materiallari, binolar tuzilishi haqida ayrim ma`lumotlarni beradi. Asar orqali musavvir ajdodlarimizning mehnatga munosabati, islom yo`lidagi sa`y-Harakatlarini Haqqoniy aks ettiradi.