Ushbu o’quv qo’llanma maktabgacha ta’lim yo’nalishi bakalavriyat talabalari uchun mo‘ljallangan bo‘lib

2.Ta’limqonuniyatlarivatamoyillariningshakllanishtarixi.
Ibtidoiy jamiyatda insoniyat o’sib kelayotgan avlodga mavjud bilimlarni uzatish asosida amaliy bilimlari asta-sekin shakllangan. O’sha davrda yoq ta’lim amaliy qoidalari ishlab chiqilgan va avloddan-avlodgauzatib kelingan.
Antikdavrdaasosanajdodlartajribasian’analartarzidaumumlashtirilib, amaliyta’limmasalalarihaletilgan. PlatonvaAristotellartavsiyahamdaqoidalarto’plamiko’rinishidaamaliyotiyta’limmohiyatiniumumlashtirishgauringanlar.
SharqdagiUyg’onishdavrida (IX-XI asrlar) arab, musulmonmadaniyatiningYaqinvaMarkaziyOsiyoxalqlariningmoddiyvama’naviymadaniyatibilanbirlashishiasosida alohidasinkretik(yunoncha synkretismos – birlashish, yaxlitlik, qo’shilish) madaniyatbirlashganturiyuzagakelgan. AllomalarMuhammadal-Xorazmiy (787-850 yillar), AbuNasrForobiy (870-950 yillar), Al-Kindiy (800-870 yillar), AbuRayhonBeruniy (973-1050 yillar), AbuAliibnSino (980-1037 yillar) vaboshqalaruningasoschilarisifatidamashhurbo’ldilar. BumadaniyatningasosiymarkazlariSuriya, Eron, MarkaziyOsiyohududlaridajoylashgan. Sharqmutafakkirlario’zasarlaridata’limusullari, qoidalari, tamoyillari, metodlarivashakllariasosidata’limamaliyotiningmohiyatiniifodaetadilar. Biroqta’limmasalalaribilanularmaxsusvaizchilshug’ullanmaganliklariboismaxsusdidaktiknazariyayaratilmadi. Ta’limniularfansifatidaemas, boshqafanlargao’rgatishsan’ati, hunarmandchiliksifatidatushundilar. Sharqallomalaritomonidanilgarisurilganqoida, usulvatamoyillarningaksariyatizamonaviymaktablardahamqo’llanilmoqda.
XVII asrdapedagogikaamaliytabiatshunosliksifatidabiologiyaqonuniyatlarigabo’ysunishie’tirofetilgan. Pedagogikanitubdanto’laqaytaqurishnichexolimiYa.A.KomenskiyvainglizpedagogiDjonLokkamalgaoshirdilar.
Ularpedagogikqonunlariningquyidagiuchjihatigako’raguruhlaganlar:

1. 
   Ijtimoiy-tarixiy.
   
2. 
   Tabiiy-tarixiy.
   
3. 
   Psixologik.
   

Keyinchalikbirguruhilg’orpedagoglarumumiytamoyillarbilanqanoatlanmay, didaktikqonuniyatlariniifodaetishgauringanlar. Xususan, Ya.A.Komenskiydidaktikaningtematikbelgilarigako’raguruhlanganquyidagiqoidalartiziminiilgarisurdi:

1. 
   “Ta’limvaosono’qishningasosiyqoidalari” (“Buyukdidaktika” - XVII bob);
   
2. 
   “Tabiiyo’qishvata’limningasosiyqoidalari”;
   
3. 
   “Fanlargao’qitishsan’atiningto’qqizqoidasi” (XXbob) vaboshqalar.
   

Distervegtomonidanasoslanganqoidalarsoni 33 tabo’lib, ularmuayyanloyihalargataalluqliekanligigako’raguruhlargaajratadi (birinchiguruh – o’qituvchiganisbatan, ikkinchisi – darstashkiletilayotganfanganisbatan, uchinchisi – o’quvchiganisbatanvahokazolartarzida). ShubilanbirgaDistervegmazkurqoidalarningayrimlariniqonunlarhamdebataydi.
Ta’limtamoyillari. Didaktiktamoyillar (didaktikatamoyillari)o’quvjarayoniningumumiymaqsadlarivaqonuniyatlarigako’ratashkiletiluvchita’limjarayoniningtashkiliyshaklvametodlari, asosiyqoidalarimohiyatinibelgilovchimazmundir. Ta’limtamoyillaridata’limninganiq, tarixiytajribagaasoslanuvchime’yoriyasoslari (qoidalari) o’zifodasinitopgan. Ta’limtamoyillarinibilisho’quvjarayoniniuningqonuniyatlariasosidatashkiletish, uningmaqsadlariniasosliravishdabelgilashvao’quvmaterialinimazmuninitanlabolish, maqsadgamuvofiqta’limshaklivametodlarinitanlash
Ta’limtamoyillario’zidatarixiylikxususiyatininamoyonetadi. Ta’limnazariyasivaamaliyotirivojlanibborgani, ta’limjarayoniningyangiqonuniyatlarikashfetilishibilanta’limningyangitamoyillarihamshakllanadi, eskiko’rinishlario’zgardi. Buishlarbugungikundahamdavometadi. O’qitishvatarbiyalashqonuniyatlariniaksettiradiganyaxlitpedagogikjarayonningumumiytamoyillarinikeltiribchiqarishgaurinishlarko’zgatashlanmoqda.
Tamoyillarta’limjarayoniningmohiyati, qoidalaresauningalohidatomonlariniaksettiradi.
Ta’limnimazmunlivatashkiliy-metodiktamoyillaridantashkiltopgantizimsifatidae’tirofetishmumkin:
I. Ta’limningmazmunlitamoyillari. Ularta’limmazmuninitanlashbilanbog’liqbo’lganqonuniyatlarniaksettiradivaquyidagig’oyalarniifodalaydi:
- fuqarolik;
- ilmiyligi;
- tarbiyalovchita’lim;
- fundamentalligivaamaliyyo’nalganligi (ta’limninghayotbilan, nazariyaningamaliyotbilanbog’liqligi);
- tabiatbilanuyg’unligi;
- madaniyatbilanuyg’unligi;
- insonparvarligi.
Fuqaroliktamoyili.Ungako’rata’limmazmuninishaxsningsub’ektivliginirivojlantirish, uningma’naviyligivaijtimoiy yetukligigayo’naltirishdanamoyonbo’lishikerak. Uta’limmazmuniniinsonparvarlashtirishninazardatutadivafuqaroliknianglash, O’zbekistonRespublikasiningijtimoiyvasiyosiytuzilishihaqidagitasavvurlartizimi, o’zbekxalqimadaniyatipsixologikxususiyatlari, uningmentalitetxususiyatlari, milliysiyosativamadaniyatikabidolzarbmasalalarhaqidagitasavvurlariningshakllanishibilanbog’liq.
Ta’limningilmiyligitamoyilita’limmazmuninizamonaviyfanvatexnikarivojlanishdarajasi, jahonsivilizatsiyasito’plagantajribagamoskelishiniifodalaydi. Butamoyilta’limvaqtidavao’qishdantashqarivaqtdaamalgaoshiriladiganta’limmazmunio’quvchilarniob’ektivilmiydalillar, hodisalar, qonunlar, zamonaviyyutuqlarvarivojlanishistiqbollariniochibberishgayaqinlashtirib, uyokibusohaningasosiynazariyayokikontseptsiyalaribilantanishtirishgayo’naltirilganbo’lishinitalabetadi.
Ta’limningtarbiyalovchiliktamoyiliyaxlitpedagogikjarayondata’limvatarbiyaningbirligiqonuniyatlarigatayanadi. Butamoyilta’limjarayonidabarkamolrivojlanganshaxsnishakllantirishniko’zda tutadi. Ta’limjarayonidatarbiyalashningsamaralikechishishaxsningintellektualrivojlanishi, birinchinavbatda, o’quvchilarningqiziqishlari, idroketishhamdaindividualqobiliyatlarininghisobgaolinishibilanbog’liq.
Ta’limningfundamentalligivaamaliyyo’nalganligitamoyiliumumiyo’rtata’limmaktablaridayoqo’quvchilarchuqurnazariyvaamaliytayyorlikdano’tadilar. Mazkurholatan’anaviydidaktikadata’limninghayotbilan, nazariyaningamaliyotbilanbog’liqligikabiifodaetiladi.
O’qishdafundamentallikbilimlarningilmiyligi, to’lavachuqurbo’lishiniko’zdatutadi. Uodamdanyuksakintellektualsalohiyat, fikrlashlayoqatiningtadqiqotchilikko’rinishdabo’lishi, bilimlarinidoimiyravishdato’ldiribborishistagivamalakalarinitalabetuvchizamonaviyilmiy-texniktaraqqiyotgaasoslangan. Fundamentalbilimlaraniqbilimlarigaqaragandasekineskiradi, shuningdek, insonvaxotirasigaemas, ko’proquningfikrlashlayoqatigabog’liqbo’ladi. Ta’limningfundamentalligibilimlarmazmuniningmuntazamligi, nazariyvaamaliyjihatdano’zaronisbatdabo’lishnitalabetadi.
Ta’limningtabiatbilanuyg’unligitamoyili.Ya.A.Komenskiyo’ziningtabiatgauyg’unbo’lishig’oyasiniifodaetib, tabiatdahayotbahordanboshlanganikabita’limolishjarayoniuchunengqulaydavrbolalikekanliginita’kidlaydi. Ertalabkisoatlarmashg’ulotlarnibajarishuchunjudaqulayhisoblanadi. O’quvchilargaularningyoshdavrlariniinobatgaolganholdabilimlarningberilishiushbubilimlarningularuchuntushunarlibo’lishinita’minlaydi. Demak, tabiatbilanuyg’unlikg’oyasiasta-sekinlik, ketma-ketlikvamustaqilfaoliyatkabita’limtamoyiliningasosihisoblanadi.
O’zbekpedagogiAbdullaAvloniyham (1878-1934 yillar) ta’limvatarbiyaniyo’lgaqo’yishdatabiatgauyg’unbo’lishig’oyasiningdavomchisibo’lgan. O’zining “Turkiy Gulistonyohudaxloq” nomliasaridabolashaxsiningtabiiymukammalligigaishonchbildiradi. A.Avloniybolatabiatango’zallikvamehribonlikbilanuyg’unlikdatug’iladidebyozadi. Allomaningfikricha, ta’limvatarbiyaningvazifasibolashaxsiningrivojlanishiuchunyordamberuvchisharoitlarniyaratishdaniborat.
AbdullaAvloniybolanimilliymadaniyat, vatangamuhabbatasosidatarbiyalashg’oyasiningtarafdoribo’lgan, buxususidaallomaningasarlaridaquyidagifikrlaro’zifodasinitopgan: “.... odamtug’ilganvao’sibulg’ayganshaharnivashushaharjoylashganmamlakatnibuodamningVatanidebaytadilar. Bizturkistonliklaro’zimizningquyoshlidiyorimiznijonimizdanhamortiqyaxshiko’rishimizkabiarablaro’zArabistonini, ... eskimoslaresao’zlariningShimoliniyaxshiko’radilar” debyozadi. A.Avloniyningfikricha, xalqparvarlikkaasoslanganta’limvatarbiyayoshlargavatanparvarliknamunalariniko’rsatishgaundashikerak.
Ta’limdainsonparvarliktamoyilinibolaningshaxssifatidagiqadr-qimmati, uningerkinligihamdabaxtlihayotkechirishinita’minlash, unirivojlantirishi, ijodiyimkoniyatlariniro’yobgachiqarishi, ungahayotdao’zo’rninitopishdayordamko’rsatishivahokazolarninazardatutadi.
“Insonparvarlik” va “odamiylik” so’zlariyunoncha “humanus”- “odamiylik” birso’zdankelibchiqqan. Insonparvarlik, odamiylikma’naviy-axloqiytushunchalardir. Insonparvarlikg‘oyasiantikdavrfaylasuflari (Suqrot, Aflotun, Arastuvaboshqalar) qarashlaridailkborko’zgatashlanadi. MarkaziyOsiyodainsonparvarlikg’oyalariSharqUyg’onishdavridakengrivojlandi. AbuNasrForobiyningfikricha, bolaniengavvalo’qimishli, saxovatliinsonqilibtarbiyalashkerak, zero, salbiynuqsonlarbolalikdanpaydobo’ladi. Shuboisoiladatarbiyaniyo’lgaqo’yishdaxatoqilmaslikzarur.
O’zbekistonRespublikasidahuquqiy, demokratikjamiyatbarpoetilayotganmavjudsharoitdauzluksizta’limtizimioldidabarkamol, hartomonlamarivojlangan, erkin, mustaqilfikrlovchishaxsnitarbiyalashvazifasituribdi. Mazkurvazifata’limvatarbiyajarayonidabolalarganisbataninsonparvarlikmunosabatidabo’lishorqaliijobiyhaletiladi. Bolalarganisbataninsonparvarlikmunosabatidabo’lishularningtaqdirihaqidaqayg’urish, uningqobiliyatiniko’raolish, ungaishonish, shuningdek, bolaningxatogayo’lqo’yish, shaxsiynuqtainazargaegabo’lishhuquqiniqadrlashninazardatutadi.

Ta’limningtashkiliy–metodiktamoyillari. Ta’limnitashkiletishmetodikasita’limmazmuninishakllantirishkabierkintanlanishimumkinemas. Buboradamuayyanijtimoiy, psixologikvapedagogiktalablarniinobatgaolishzarur. Bundaytalablarta’limningtashkiliy-metodiktamoyillaridebyuritiluvchitamoyillarmazmunidao’zifodasinitopgan:

- ta’limningizchilligi, tizimliligi, ketma-ketligi;
- ta’limdaonglilikvaijodiyfaollik;
- ta’limdako’rgazmalilik;
- ta’limningsamaradorligivaishonchliligi (mustahkamligi);
- ta’limningtushunarliligi;
- guruhlivaindividualta’limbirligi;
- ta’limningo’quvchilaryoshivaindividualxususiyatlarigamoskelishi;
- oqilonatalabchanlikbilanbolashaxsinihurmatqilishningmuvofiqliligi;
- pedagogikhamkorlik.
Ta’limning izchilligi, tizimliligi, ketma-ketligi tamoyilibilishbosqichlariningob’ektivliginianglatadi.
Izchillikta’limmazmuni, uningshaklivausullari, o’quvjarayoniishtirokchilaribo’lgansub’ektlarningo’zaromunosabatlarigataalluqli. Ualohidapartsial (yunoncha partialis - qisman) vaxususiyo’quvvaziyatlari, predmetvahodisalaro’rtasidagibog’liqlik, aloqadorlikqonuniyatlariniasta-sekino’zlashtirishasosidaularniyagonayaxlito’quvjarayonigabirlashtirishgaimkonberadi.