Usim-biol p65

Virus kasalligi (viriozlar). Viruslar oddiy mikroskopda ko`rin-maydi, oziqli muhitlarda o`smaydi. Ular bakteriyalami ushlab qoladi-gan fosforli ffltrlardan o`ta oladi, yaqqol kristall strukturaga ega. Barcha boshqa vimslar singari hasharotlar virusi ham faqat tirik organizm
104
hujayralarida yashay oladi, yadroli yoki hujayrali plazmasini, traxeya-epiteliysini shikastlaydi. Ular tirik organizmdan tashqarida ko`paymaydi va juda o`zgaruvchan bo`Iadi.
Hasharotlami kasallantiradigan viruslar o`simlik va hayvonlami kasalga yo`Iiqtiradigan viruslarga o`xshaydi (31-rasm). Biroq ulaming o`ziga xos xususiyati shundaki, ular shikastlangan to`qima hujayra-larida poliedriar, ya'ni ko`p qirrali kristallsimon tanachalar va har xil qo`shilmalar—granulalar hosil qiladi. Viruslarning ana shu xususiyat-lariga qarab hasharotlaming poliedroz va granuloz deb ataladigan kasalliklari tafovut qilinadi.
Hasharotlarning vimsli kasalliklari hamma joyda tarqalgan bo`Iib, ular kuzgi va g`o`za tunlamlari, karadrina va katta mum kuyasini zararlaydi. Yadroli poliedroz va granulozning ko`pchiligi qurtlami yoki xo`jayin lichinkalari tanasini shikastlaydi. Hasharot oziq orqali zararlanadi. Oziq bilan birga ichakka tushgan vimslaming himoya qobig`i eriydi, virus zarrachalari esa hasharot to`qimalariga o`tib hujayra metabolizmining buzilishiga olib keladi. Bundan tashqari, virus infeksiyalari nasldan naslga o`tib boradi.

31-rasm. Tabiatda viras bilan kasallangan qurt. 105

Tashqi belgilari: dastlabki davrda kasal hasharotlaming qurtlari sog`Iom qurtlardan deyarli farq qilmaydi. Kasallik kuchaygan sari qurtlar zaiflashadi, oziqlanishidan qoladi, qurtlar nobud bo`Iishdan oldin oziqlanayotgan tog`orachalaming chetlariga chiqib, orqa oyog`i bilan temir sathiga yopishib, pastga osilib qoladi. So`ngra hasharot tanasining yorilishi natijasida undan bakteriyalaming chirishiga o`xshash qo`Iansa hidli suyuqlik oqib chiqa boshlaydi. Suyuqlikning sog`Iom hasharotlar o`rtasida tarqalishi virus manba bo`Iib xizmat qiladi.
Mikroskopik ko`rinishi: poliedroz bilan kasallangan va nobud bo`Igan hasharotlami gipodemiasidan yoki to`qimasidan tayyoriangan eritmasida ko`p qirrali poliedriami ko`rish mumkin. Bulaming o`lchamlari va shakllari turii xil hasharotlarda 0,5—16 mikrongacha bo`Iadi. Shundan katta mum kuyasi qurtlaridan ajratib olingan poliedriarning o`lchami 3—4,5 mikronni tashkil qiladi.