Ustav kapitali auditining me’yoriy-huquqiy asoslari va ma’lumot manbalari

1-jadval.
4610-“Ustav kapitaliga badallar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari” hisobvarag’i bo’yicha hisobvaraqlar korrespondentsiyasi⁷

№	Xo’jalik muomalalarining mazmuni	Hisobvaraqlar korrespondentsiyasi
		debet	kredit
1.	Ustav kapitaliga ulushlari bo’yicha ta’sischilar qarzlarining tashkil etilishi	4610	8310, 8320, 8330
2.	Ta’sischilar qarzlarining asosiy vositalar tarzida to’lanishi	0110-0190	4610
3.	Ta’sischilar qarzlarining nomoddiy aktivlar tarzida to’lanishi	0410-0490	4610
4.	Ta’sischilar qarzlarining pul mablag’larini berish yuli bilan to’lanishi	5010, 5110, 5210	4610
5.	Ta’sischilar qarzlarining boshqa aktivlar tarzida to’lanishi	1010-1090, 2910	4610

Ustav kapitalini auditorlik tekshiruvidan o‘tkazishdan maqsad, ustav kapitalining holati aks ettiriladigan moliyaviy hisobot ko‘rsatkichlarining ishonchliligi hamda uni hisobga olish uslubiyatining me’yoriy hujjatlarga muvofiqligi to‘g‘risida fikr shakllantirishdan iborat.

Tekshiruvni korxona yuridik maqomini va ustavida belgilangan faoli-yat turlarini, ta’sischilar va ular ulushlarining tarkibi hamda summasini, ustav kapitalining moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish uchun yetarliligini aniqlashdan boshlash maqsadga muvofiq.
Ta’sis hujjatlari, ustav kapitalini shakllantirishga doir dastlabki huj-jatlar, hisob registrlari va hisobot ma’lumotlarini tekshirish quyidagi tartib-da amalga oshiriladi:
– ta’sis hujjatlari (ustav, ta’sis shartnomasi) mavjudligi, shakllari va to‘g‘ri rasmiylashtirilganligi;
– ta’sis hujjatlari mazmunining amaldagi qonunchilak va me’yoriy hujjatlar talablariga muvofiqligi;
– ta’sischilar ulushlarining ustav kapitaliga to‘liq va o‘z vaqtida qo‘-shilishi;
– ta’sischilar mulk shaklida qo‘shadigan ulushlarining to‘g‘ri baho-lanishini tekshirish;
– ustavda ko‘rsatilgan faoliyat turlarining qonuniyligini tekshirish;
– ustav kapitali hajmining ta’sis hujjatlari va O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiqligi;
– ustav kapitalining to‘liq va to‘g‘ri shakllantirilganligi;
– ta’sischilarning ustav kapitaliga o‘z ulushlarini qo‘shish bo‘yicha yakuniy hisob-kitoblar uchun qonunda belgilangan muddatlarga rioya qilinishi;
– ustav kapitalini shakllantirishga doir muomalalarning buxgalteriya hisobi schyotlarida to‘g‘ri aks ettirilganligini tekshirish;
– ustav kapitaliga ulushlarning haqiqatan ham qo‘shilganligini aniqlash;
– ustav kapitali hajmi o‘zgarishining asosliligi, ustav va ta’sis shart-nomasining qayta ro‘yxatdan o‘tkazilganligini hamda bu haqda tegishli hisob registrlari va hisobotda aks ettirilganligi.
Ushbu vazifalarni bajarish uchun quyidagi ma’lumot manbalari tahlil qilinadi:
– korxonaning huquqiy maqomini, ustav kapitalini shakllantirish va hisobga olish masalalarini tartibga soladigan asosiy qonun hujjatlari va yo‘riqnomalari;
– ta’sis hujjatlari (notarial idora tomonidan tasdiqlangan ustav va ta’sis shartnomasi);
– moliyaviy, statistik va boshqa tegishli hisobotlar;
– ustav kapitalini shakllantirish bo‘yicha muomalalar hisobga olingan dastlabki hujjatlar, analitik va sintetik hisob registrlari;
Me’yoriy hujjatlarga muvofiqlik masalasini tekshirish uchun ustav ka-pitalini shakllantirish va hisobga olish qoidalarini o‘zida mujassamlashtir-gan me’yoriy hujjatlar to‘plami zarur. Bunday to‘plam tekshirilayotgan korxonaning o‘ziga xos jihatlarini hisobga olgan holda shakllantiriladi.
Aksiyadorlik jamiyatlarida ustav kapitalining to’g’ri shakllantirilishini tekshirishda quyidagi talablarga rioya qilinganligi tekshiriladi: 
- ustav kapitali aksiyadorlar tomonidan sotib olingan aksiyadorlik jamiyati aksiyalarining nominal qiymatidan tashkil topganligi; 
- barcha aksiyalar egasi yozilgan aksiya ekanligi va ta’sis etishda ta’sischilar o’rtasida joylashtirilgan bo’lishi lozim; 
- joylashtirilgan imtiyozli aksiyalarning nominal qiymati aksiyadorlik jamiyati ustav kapitalining 10% dan oshmasligi lozim; 
- aksiyadorlik jamiyati aksiyalari uni ta’sis etish chog’ida ustavda ko’rsatilgan muddat davomida to’liq to’lanishi lozim. Ammo ustav kapitalining kamida 50% bir oy ichida, qolgan qismi esa jamiyat ro’yxatdan o’tgan paytdan boshlab bir yil ichida tulanishi lozim; 
- to’lov shakllari (pul mablag’lari, qimmatli qog’ozlar, pulda baholangan boshqa buyumlar yoki mulkiy huquqlar) aksiyadorlik jamiyatining ustavi va ta’sis shartnomasiga mos kelishi lozim; 
- ochiq va yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlarining chiqarilgan aksiyalari reestrda ro’yxatga olingan bo’lishi shart; 
- aksiyalarning analitik hisobi ta’sischilar, ustav kapitalining shakllanish bosqichlari va aksiyalarning turlari bo’yicha batafsil ma’lumot olishni ta’minlashi lozim. 
Auditor tekshiruv jarayonida oddiy aksiyalaardan iborat aksiyadorlik kapitali (8310-schyot), imtiyozli aksiyalar ko’rinishidagi aksiyadorlik kapitali (8320-schyot), qaytarib sotib olingan oddiy xususiy aksiyalar(8610-schyot) va qaytarib sotib olingan imtiyozli xususiy aksiyalar(8620-schyot)ni alohida tekshiradi. 
№21 BHMS ga muvofiq aksiyadorlik jamiyati davlat ro’yxatidan o’tgan paytdan boshlab oddiy va imtiyozli aksiyalarning obuna summasi mos ravishda 8310 va 8320-schyotlar kreditida aks ettirilishi lozim (Dt 4610-schyot, Kt 8310, 
8320-schyotlar). Obuna bo’lingan aksiyalar qiymati ta’sischilar tomonidapn pul, qimmatli qog’ozlar, pulda baholangan boshqa buyumlar yoki mulkiy huquqlar bilan to’lanishi mumkin. 
Ustav kapitalining shakllanishini tekshirishda aksiyalar qiymatini to’lash uchun topshirilgan mulklarning to’g’ri baholanganligini aniqlash zarur. Bu mulklarni baholash ta’sischilarning kelishuviga muvofiq amalga oshirilishi, qonunda ko’zda tutilgan hollarda esa mustaqil ekspert baholashi lozim. 
Ustav kapitaliga ulushlarning haqqoniy qo’shilganligini auditor ta’sischilar bilan hisob-kitoblarni tasdiqlovchi hujjatlarning mavjudligi va to’g’ri rasmiylashtirilganligini tekshirish orqali aniqlaydi. Tasdiqlovchi hujjatlarda ustav kapitalini shakllantirish to’g’risida ko’rsatilgan bo’lishi lozim. Bu nafaqat muomalani buxgalteriya hisobi schyotlarida to’g’ri aks ettirish uchun, balki soliqlar bo’yicha imtiyozlarni qo’llashning to’g’riligini asoslash uchun ham muhimdir. Dastlabki hujjatlar (asosiy vositalarni, nomoddiy aktivlarni qabul qilishtopshirish dalolatnomalari, yuk xatlari, schyotlar, kassa hisobotlari, bank ko’chirmalari, to’lov topshiriqnomalari va b. ) bo’yicha ustav kapitaliga qo’shilgan ulushlarning tegishli schyotlarda to’g’ri aks ettirilganligi tekshiriladi.
Ustav kapitaliga qo’shilgan ulushlarni tekshirishda auditor ishtirokida inventarizatsiya o’tkazish maqsadga muvofiq. Bunda ustav kapitaliga ulush sifatida ishlashga yaroqsiz asosiy vositalar, amaliy qiymatini yo’qotgan nomoddiy aktivlar qo’shilgan holatlar aniqlanishi mumkin.
Ustav kapitali o’zgarishining asosliligini tekshirish 8310-«Ustav kapitalini hisobga olinadigan schyotlar»(8310, 8320, 8330-schetlar) bo’yicha hisob registrlarining yozuvlarini tekshirish yo’li bilan amalga oshiriladi. Bunday yozuvlar ustav kapitali beligilangan tartibda ko’paytirilgan yoki kamaytirilgan holatdagina, faqat aksiyadorlik jamiyatining ta’sis hujjatlariga tegishli tarzda o’zgartirishlar kiritilganidan so’ng amalga oshiriladi.
«Aksiyadorlik jamiyatlari va atsiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonunining 21-moddasiga muvofiq «jamiyatning ustav fondi aksiyalar nominal qiymatini oshirish yoki qo’shimcha aksiyalarni joylashtirish yo’li bilan ko’paytirilishi mumkin» 
Tekshiruv chog’ida ustav kapitalini ko’paytirish manbalari aniqlanadi. Ular asosan quyidagilar hisobiga bo’lishi mumkin: 
-emitent-aksiyadorlik jamiyatining o’z aksiyalarini ularning nominal qiymatidan yuqori bahoda sotishdan olingan mablag’lar ya’ni emission daromad (Kt 8320-schyot); 
- jamg’arma, iste’mol va boshqa fondlar hamda ishlatilmagan zahiralar mablag’lari; 
- oldingi yil yakuni bo’yicha taqsimlanmagan foyda; 
- grantlar, subsidiyalar va qaytarib berilmaydigan yordamlar hisobiga (Kt 8810, 8820, 8890-schyotlar); 
- aktivlarni qayta baholashdan hosil bo’lgan manba hisobiga (Kt 8510-schyot); - dividendlar hisobiga. 
Auditor ustav kapitali kamaytirilishining asosliligini ham tekshiradi. 
Yuqorida nomi qayd qilingan qonunning 22-moddasiga muvofiq «Jamiyatning ustav fondi aksiyalarning nominal qiymatini yoki ularning umumiy sonini qisqartirish yo’li bilan, shu jumladan aksiyalarning bir qismini jamiyatning o’zi keyinchalik muomaladan chiqarish sharti bilan sotib olishi yo’li bilan kamaytirilishi mumkin»⁸.
Auditor ustav kapitalining korxona xususiy manbalarini kapitallashtirish hisobiga ko’paytirilishi, yoki yuqoridagi holatda kamaytirilishi to’g’risida aksiyadorlar majlisining qarori mavjudligini ham aniqlaydi. Ustav kapitali ko’paytirilganda qo’shimcha aksiyalar qiymatini to’lash shakli ularni joylashtirish to’g’risidagi qaror bilan belgilanadi. 
Keyinchalik auditor asosiy va qo’shimcha chiqarilgan aksiyalar qiymatining to’lanishini tekshiradi. «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi qonunning 37-moddasiga muvofiq «Jamiyat aksiyalariga haq to’lash bozor qiymatida amalga oshiriladi». Faqat quyidagi hollardagina aksiyalar ularning bozor qiymatidan arzonroq narxda joylashtirilishi mumkin: 
- jamiyatning qo’shimcha oddiy aksiyalari oddiy aksiyalar egalari bo’lgan aksiyadorlarga joylashtirilib, ular oddiy aksiyalarni bozor qiymatining to’qson foizidan past bo’lmagan narxda sotib olishdan iborat o’z imtiyozli huquqlarini ro’yobga chiqargan hollarda; 
- qo’shimcha aksiyalar vositachi ishtirokida joylashtirilib, ularning bahosi bozor bahosidan ko’pi bilan bunday aksiyalarni joylashtirish bahosiga nisbatan foizlarda belgilangan vositachilik haqi miqdorida arzon bo’lganida. 
Ustav kapitalini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishning yakunlovchi bosqichida uning eng kam miqdori to’g’risidagi qonunchilik talablariga rioya qilinishi ham aniqlanadi. 
Ustav kapitalining sintetik va analitik hisobini yuritishning to’g’riligi mazkur korxonada qo’llanilayotgan hisob shaklining registrlari (memorialorderlar, daftarlar, jurnal-orderlar, mashinagrammalar va h. k) ma’lumotlarini tekshirish bilan aniqlanadi. 
Ustav kapitalining analitik hisobini tekshirishda nafaqat uning sintetik hisob ma’lumotlariga tengligi, balki aksiyalarning turlari, ularning egalari, aksiyalar uchun hisob-kitoblarning ahvoli va boshqalar bo’yicha axborot olish imkoniyatlari ham aniqlanadi. 
Shuningdek, auditor «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyalarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi qonunning 47-50 moddalariga muvofiq aksiyadorlar reestrini yuritish qoidalariga rioya qilinishini ham tekshiradi. 
Barcha bajarilgan tekshiruv amallari va aniqlangan nomuvofiqliklar auditorning ishchi hujjatlarida aks ettiriladi. 
Tekshiruv yakunida auditor ustav kapitalini hisobga olish va hisobotda aks ettirish bo’yicha aniqlangan tafovutlarning qanchalik jiddiyligi(katta-kichikligi)ni me’yoriy hujjatlar talablariga nisbatan aniqlaydi. Agar auditor aniqlangan tafovut ustav kapitaliga doir hisobot ko’rsatkichlariga unchalik ta’sir qilmaydi deb hisoblasa, u ushbu ko’rsatkichlarning ishonchliligi to’g’risida ijobiy auditorlik hulosasi tuzishi mumkin. Agar ahvol bunga teskari bo’lsa, ya’ni aniqlangan tafovutlar ustav kapitaliga doir hisobot ko’rsatkichlarini sezilarli darajada buzib ko’rsatilganligi aniqlansa, u holda auditor ushbu kamchiliklarni aks ettirib salbiy auditorlik hulosasi tuzadi.