Узбекистон Республикаси

Boshqarayotgan ob’ekt boshqarilayotgan ob’ekt;

Boshqarayotgan vosita boshqarish ob’ekt

Masalan, inson organizmida, boshqarish markaziy asab tizimi orqali boshqariladi, boshqarilayotgan ob’ekt rolida esa organizimning istalgan a’zosi yoki tizimi chiqishi mumkin. Boshqarilayotgan va boshqaruvchi ob’ektlar o’zoro bog’liq bo’lishadi. Boshqarayotgan bog’liqlikdan boshqaruvchi ob’ektga qarab ketayotgan bog’liqlik to’g’ri bog’liqlik deb ataladi, aksil bog’liqlik deb esa – boshqarish ob’ektidan, boshqarilayotgan vosita yoki organga qarab harakat etayotgan bog’liqlikka aytiladi.

Murakkab tizimlari muvaffaqiyatli tarzda boshqarish, aksil bog’liqlar mavjud bo’lgandagina mavjud bo’lishi mumkin. Ular boshqarish ob’ekti holatini boshqarish imkoniyatini berib, hususan ob’ektning hozirgi holatini, etarli daraja bilan taqqoslash imkoniyatini beradi. Tizim muhim bog’liqliklari haqiqiy mohiyatlari orasidagi farq, tuzilishi deb ataladi. Farqlanish davomida, boshqarishga o’zgartirishlar kiritiladi va u korreksiya deb ataladi.

Ob’ekt holati haqida axborot yig’ilishi va uning haqiqiy holat bilan taqqoslanishi nazorat deb ataladi.

Sport mashqlarini, jismoniy tarbiyani nazorat kabi boshqarishjarayoni sifatida ko’rib chiqish mumkin. Markur masala tahlilida jismoniy tarbiya bilangina

chiklanib qolamiz (tor ma’noda), bunda aqliy, ma’naviy va estetik tarbiya muammolari chetda qoldiriladi.

Sportda boshqarish –mashq jarayonini rejalashtirish va ustidan nazorat etish va zarur paytda, effektivlik ommillariga muvofiq uni koreksiya etirishdir.

Sportda boshqarish jarayoni tadqiqotlarida birinch navbatda quyidagi savollarga berish lozim: nima bilan bishqarish, qanday boshqarish va buni nima uchun bilish lozim?

Mazkut ikmiy izlanish umumlashtirilgan natijalari, sportda boshqarish nazariyasi holatlarini ifodalash imkoniyatini beradi:

1. 
   Sport mashg’ulotlarini boshqarish jarayonini sifatida kurib chiqish mumkun.
   
2. 
   Sportda boshqarish murabbiyning boshqarish ob’ektlariga nisbatan ketma –ket harakatlarni ko’zda tutadi. Sportchilarni tayyorlash jarayonida ularning sirasiga turli mashqlarni bajarish, hamda qator boshqa ommillarni qullash –tashqi muhit, maxsus ovqatlanishi va boshqalar kiradi.
   

Boshqarish ob’ektlari sifatida quyidagi elimentlar ierarxiyasi ilgari suriladi: sport texnikasi -sportchining tashqi o’zaro ta’sirlari kompleksi; sportchining holati –jismoniy tayyorgarlik darajasi va tuzilmasi; harakatchanlik yuklamasi –o’ziga –xos harakatchanlik yuklamalari. Boshqarish ob’ekti sifatida sportchining jismoniy holatini olish mumkun, u esa o’z navbatda quyidagilarni belgilaydi: sog’liq, hayot faoliyat kursatkichlari normadagi, tana tuzilishi, fizalogik funksiyalar holati, xususan faoliyat fuksiyasi, ya’niy: texnik tayyorgarlik darajasi; xarakatchanlik (jismoniy) xususiyatlar darajasi.

Ta’sir muayan maqsadga ega -boshqarish ob’ektini yangi ko’rsatilgan holatda o’tkazish, bunda sportchi yuqori sport natijalarini ko’rsatishga tayyor buladi.

Mashq jarayoni effiktiv bo’lishi uchun unga oldindan tayyorgarlik amalgam oshiriladi, bu esa mashq dasturini yaratishda mujassam bo’ladi.

Murabbiy sportchi holatini o’zgartirishga bevosita ta’sir o’tkaza olmaydi. Bu faqatgina nisbiy ravishda amalgam oshirilishi mumkun. odatda murabbiy sportchi harakatlarigina boshqara olai: u sportchiga mashqlar dasturini beradi (mashq yuklamasi) va uning to’g’ri bajarilishi ustidan nazorat qiladi. Sportch holati maqsadga muvofiq bo’lsa, mashqlar effiktiv bo’ladi. Shu sababli sportchilar hulqini reja amalgam oshirilishiga to’sqinlik qilayotgan omil sifatida ko’rib chiqishi mumkun[25,42].

Mashq jarayoni ilgaridan ishlab chiqilgan dasturga muvofiq amalgam oshiriladi. Ammo ko’pchilik holatlarda (boshqarish ob’ekti reaksiyasi) shunga olib keladiki, dasturni amalga oshirish jarayonida o’zgartirishga to’g’ri keladi ( o’quv –mashq jarayoniga uzgartirishlar kiritish) yoki zarur holatlarda boshqa dasturga almashtirishga to’g’ri keladi. Mohiyatga ko’ra bu mashg’ulot mashg’ulot jarayonini boshqarishdir.

Samarali ravishda boshqarish mohiyati shundaki, bashqariluvchan ob’ektga shunday ta’sir o’tkazish lozimki, u boshlang’ich holatidan tanlangan ravishda o’tsin; tanlov ko’pligi yoki kamligi effiktiv ta’sirlar e’tibordan chetda qolishi n mumkunligi sababli boshqarish jarayoni effiktivligini pasaytiradi. Masalan, barcha tayyorgarlik turlarida yuklamalarning bir hilda oshirilishi, muayan bosqichda jismoniy xususiyatlar antagonistik munosabatlarga kirishishga olib keladi. Shu bilan birgalikda, bir sifatning rivojlanishi buyicha harakatlar, boshqa sifatning kamayishiga olib keladi. Barcha hususiyatlarning optimal mutanosibligi talab etiladi.

Shunday qilib jismoniy tarbiyaning boshqarish tizimi boshqarilishining barcha a’zolari zarur va qaror qabul qilish uchun etarli bo’lgan azborotga ega bo’lgan taqdirdagina samarali ravishda faoliyat yuritish mumkun. bunda boshqarish tizimidagi boshqarish ob’ekti haqida to’la axborot yig’ilishini ta’minlovchi muhim omil sifatida pedagogik nazorat ilgari chiqadi.

Vaqtning istalgan payti, ison muayyan funksional holatda bo’ladi. Hayot sharotlari ta’siri ostida inson oladigan jismoniy holat, istalgan kurinishdan yiroq bo’ladi. Shu sababli inson jismoniy holatini boshqarish va uni kerakli yunalishda

o’zgartirish lozim. Bunga maxsus vositalar qullanilgan holda jismoniy tarbiya xizmat qiladi (odatda jismoniy mashqlar). Masalan: ilk marotaba sport seksiyaga kelgan inson jismoniy holati, past kursatkichlar bilan tavsiflanadi. Muvofiq tarzda mashq jarayoni qurib, aytib utilgan xususiyatlarning biri yoki har ikkalasi holatini yahshilash mumkun, ya’niy inson holatini boshqarish mumkun. Sport mashg’ulotlarida bunday boshqarish maqsadi –sport natijalarini oshirishga qaratilgan jismoniy holat yaxshilanishidir.

Sport mashg’ulotlarida boshqarish murakkabligi shundaki, biz sport natijalariga bebosita ta’sir o’tkaza olmaymiz. Masalan biz sportchilarning bevosita yoki bilvosita ravishda chiniqisg yoki kuchini oshira olmaymiz. Buni faqatgina sportchi harakatlarini boshqaradi (ya’ni boshqacha qilib aytganda hukqini): u sportchiga mashqlar dasturini beradi (mashq yuklamasini) va yning tug’ri bajarilishi ustidan nazorat qiladi, xususan harakatlar to’g’ri tehnikasini.

Jismoniy mashqlar bajarilishi davomida organizimda ro’y beradigan o’zgarishlar, tezroq mashq samaradorligi deb ataladi. Charchash oqibatida u sport natijalari va ishchilikning pasayishiga olib keladi. Ko’pchilik mashqlar asoratining majmuasi natijasida yuz beradigan organizmdagi o’zgarishlar, kumuliyativ mashq samarasi deb ataladi. To’g’ri tuzilgan mashq jarayonida, mazkur samara ishchanlik va sport natijalarining oshishida nomoyon bo’lishadi.

Shunday qilib, sport mashg’ulotlarida quyidagi sabab va oqibatlar ketma – ketligi kuzatiladi.

Sportchi harakatlari (xulq) tezkor samara kumuliyativ samara Mazkur zanjirning boshlang’ich bo’g’iniga ta’sir o’tkazar ekanmiz (xulqga), biz kumilyativ samarada muvaffaqiyatga erishishga harakat qilamiz. Masalan: yuguruvchida chiniqishni keltirib chiqarish maqsadida, murabbiy unga 6 marotaba 300 metr masofani muayan tezlik va dam olish intervallari bilan bosib o’tishni taklif etadi, ya’niy u sportchi xulqini boshqaradi. Mazkur yuklama bajarilishi oqibatida sportchi organizmda ba’zi fizalogik o’zgarishlar ro’y beradi –tezkor mashq samarasi. Doimiy mashqlar ularning asotarlari

yig’ilishi kumulyativ mashq samarasiga olib keladi ya’niy yuguruvchining chiniqish darajasi oshadi.

Mashq jarayonini boshqarish sxemasi quydagicha kurinishga ega: Murabbiy sportchi hulq tezkor samara kumuliyativ samara.

Mashg’ulot boshqarilishida qayta bog’liqliklar masalasi ayniqsa dolzarbdir (nazorat). Agar faqatgina murabbiyga olib keluvchi qayta bog’liqliklar bilan cheklanib qoladigan bulsak, pedagogik nazoratdagi turt to’rli yunalishlarga muvofiq bulgan bogliqlik turlarini ajratish mumkun bo’ladi.

1. 
   Sportchidan olinadigan ma’lumotlar (salomatligi haqida, yuz berayotgan voqiyalar borasida, kayfiyat va boshqalar);
   
2. 
   Sportchi hulqi haqida ma’lumotlar (qaysi mashq vazifalari bajarilgan, qanday bajarilgan, texnikadagi xatolar va boshqalar);
   
3. 
   Tezkor mashq samarasi haqida ma’lumotlar (bir marotabalik jismoniy yuklama ta’siri ostida mashq uzgarishlari hajmi va tavsifi)
   
4. 
   Kamuliyativ mashq samarasi haqida ma’lumotlar (sportchilar tayyorgarligi borasidagi ma’lumotlar)
   

Sport mashqlari boshqariluvchan jarayonga aylanishi uchun murabbiy ob’ektiv o’zgarishlar natijalarini hisobga olgan holda qaror qabul qilishi lozim. Faqatgina sportchi salomatligi va murabbiy hissiyotlarini hisobga olingan holda tuzilgan mashg’ulot, zamonaviy sportda yahshi natijalar berishi mumkun emas (garch aksil holatlik ham yaxshi oqibatlarga olib kelmasa ham: sportchi salomatligini hisobga olmaslik muvaffaqiyatini faqatgina ob’ektiv va sub’ektiv ko’rsatkichlar o’zaro mutanosiblikda hisobga olinishi berishi mumkun).

Nazorat xisoblashdan boshlanadi, ammo u bilan cheklanib qolmaydi. Shunda bilish lozimki, axborot ko’rsatkichlarin hisobga olishni ham, o’rganish lozim. Kuzatuvlar natijalari statistik jihatdan aniq hisobga olinib, nazorat usulblari to’g’ri qullanilishi lozim.