Va ahamiyati

Savol va topshiriqlar 
1. Ma'lumotlarning qanday turlarini bilasiz? 
2.Belgili ma'lumotlar haqida gapirib bering. 
3. Sonli ma'lumotfar haqida gapirib bering. 
4.Mantiqiy ma'lumotlar haqida gapirib bering. 
5. Ma'lumotlarni necha xil ko'rinishda saqlash mumkin? Ular- 
ning nomini ayting. 
6. lyerarxik tizim haqida gapirib bering. 
7. Tarmoqli tizim haqida gapirib bering. 
8. Relyatsion tizim haqida gapirib bering. 
 
 
Jadvalda ma'lumotlarni kodlash. Jadvalning bosh kaliti 
Ma'lumotlar ombori bilan ishlashning xususiyatlaridan yana biri shundaki, 
jadvaldagi ustunlar va satrlar soni qancha ko'p bo'lsa, ularni kompyuterga 
kiritish shuncha qiyinlashadi. Bu muammoni hal qilish maqsadida jadval 
elementlarini jumlalar sifatida emas, jumlalarni ifodalovchi kodlar sifatida 
kiritish mumkin. Masalan, ma'lumotlar omborida Toshkent traktor zavodida 
ishlab chiqariladigan mahsulotlarga 35 talab bor deylik. Bu talablar 
ma'lumotlar omboriga turlicha kiritilgan bo'lsin. Talablarni kiritishda zavod 
nomi turli ko'rinishda ifodalanishi mumkin. Masalan: «Tosh.trakt.zavodi», 
«Toshkent trakt.zav.», «Tosh.trak.z-di» va hokazo. Ma'lumotlar omboridan 
foydalanishda «Toshkent traktor zavodi» deb yozsangiz, talablardan 
birortasini ham topa olmasligingiz mumkin (chunki iboralar aynan bir xil 
emas). 
6-jadval 
№ Ustun nomi
Tola nomlanishi
Turi
Uzunligi
1. TAL-NOM
Talabnoma raqami
Belgili
5
2.
TAL-KOD
Talabnoma kodi
Belgili
4
3.
BANK-R
Talabgorning 
bank 
rekviziti
Belgili 40
4.
MAHS-K
Talab 
qilingan 
mahsulot kodi
Belgili
4
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

5.
HAJM
Talabnoma hajmi (kg) Sonli
6
6.
IJRO-S
Talabning ijro sanasi 
(kun/oy/yil)
Sana
8
7.
BAHO
Mahsulot bahosi 
(so'm/kg)
Sonli
7
8.
QIYMAT
Talab qiymati
Sonli
8
. Bunday hollarda ma'lumotlarni kiritish ustunlarida belgi yoki jumlalar 
o'rniga kodlar kiritiladi va bir vaqtning o'zida kodlarni Ko'rsatuvchi (izohli) 
lug'atlar beriladi (lug'atlarning ro'yxati 
m
a'lumotlarni qog'ozga chiqarishda 
ilova qilib beriladi). Lug'atlar 
shaklan boshqa jadvallardan farq qilmaydi. Ularda nomlanishlarni, ba'zi 
doimiy obyektlar — kattaliklarni berish mumkin (direktor ismi. familiyasi, 
manzili, bank rekvizitlari va boshqalar). Shuningdek, Toshkent traktor 
zavodini 608 kodi bilan belgilab, taiab jadvalida bu zavodga tegishli 
bo'lgan barcha ustunlarda 608 kodini ishlatishimiz mumkin va talablar lug'ati 
jadvaliga quyidagi satrni kiritamiz: 
608 — Toshkent traktor zavodi. (Agar operator 608 o'rniga 708 yoki 609 
sonini kiritsa, u boshqa nomdagi manzilga tushadi yoki hech narsa topa 
olmasligi mumkin.) 
Xuddi yuqoridagi singari «xodimlar» ahvoli va hokazolarni ham kodlash 
mumkin. Kodlangan jadvalni tuzishda «katta hisobchi»ni 08 kodi bilan 
belgilagan bo'lsangiz, bu kod yagona bo'lishi va kodlardagi raqamlar soni 
muayyan qilib belgilab olingan bo'lishi asosiy shan hisoblanadi. 
Qanday ma'lumotlar kodlanadi va ularni kodlash qanday bo'ladi? 
Bu ma'lumotlarning xususiyatlari ma'lumotlar ombori yaratuv-chisining 
oldiga qo'ygan maqsadi va uning imkoniyatlariga bog'liq. 
Juda ko'p axborotlarda (tashkilotlar, mahsulot turlarini ishlab chiqarish, 
turli mutaxassisliklar va h.k.) davlat klassifikatorlari ishlatiladi va boshqa 
holatlarda kodlarni ishlatish yaratuvchining xohishiga ko'ra amalga 
oshiriladi. 
Jadvalda har bir yozuv o'zining bosh kalitiga ega bo'lishi va uning qiymati 
yagona bo'lishi kerak. Masalan, telefon ma'lumotnomasida telefon nomeri 
bosh kalit bo'Iib xizmat qiladi. Bosh kalitni ko'pincha birlamchi kaiit deb 
ham atashadi. 
Bosh kalit ikkita xossaga ega bo'lishi kerak: 
1. Ustundagi yozuvning yagonaligi. Kalitdagi qiymat o'zgarmasli- 
gi lozim. 
2. Ko'p ma'nolikka yo'l qo'ymaslik. Ustundagi birorta belgini 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

o'zgartirish mumkin emas, aks holda bosh kalit o'zgaradi. 
«Talabnoma» jadvalidagi talab nomeri bosh kalit bo'Iib xizmat qiladi. 
Jadvalda talab nomerini ko'rsatadigan ikki va undan ortiq bir xil yozuv 
bo'lishi mumkin emas, aks holda jadval ma'noga ega bo'lmaydi. 
«Xodimlar jadvali»ning bosh kaliti bo'Iib F.I.SH. (familiyasi, ismi-
sharifi) ustuni xizmat qila oladimi? Yo'q, albatta. Chunki bir tashkilotda 
bir xil familiyali bir nechta kishi ishlashi mumkin. Shu bois, bosh kalit 
sifatida ularning label nomerlarini olish o'rinli bo'ladi. Zero bosh kalit 
birinchi talabga ko'ra ma'lumotni topish xarakteriga ega bo'lishi lozim. 
Aksariyat hollarda universal jadvallar bir-biridan bosh kalitlariga ko'ra farq 
qiladi.