Va axborot texnologiyalari 11-sinf toshkent – 2021

(konfidensialligi –
ruxsatsiz о‘qishning mumkin emasligi). 
Maxfiy yoki sirli axborotning taqdim etilishi, 
oshkor bo‘lishi yoki unga murojaat qilinishi 
mumkin bo‘lmagan shaxslarga ruxsatsiz 
tarqalishi natijasida buziladi.
Axborotning maxfiyligi kriptografik himoya usullaridan biri bo‘lmish shifrlash usullari 
asosida amalga oshiriladi. Shifrlash usullari yordamida ochiq ma’lumot yashiringan 
ko‘rinishdagi shifrmatn holatiga aylanadi. Bu esa uni ruxsatsiz foydalanishdan asraydi. 
Masalan, noutbukni o‘g‘irlash va undagi fayl yoki dasturlardan noqonuniy nusxa ko‘chirish, 
parolni o‘g‘irlash, elektron pochta xabarlarini noto‘g‘ri (yuborilishi kerak bo‘lmagan) 
shaxslarga yuborish. 

---

I BOB. 
MA’LUMOTLAR BAZASI VA MBBT HAQIDA TUSHUNCHA
259
Yaxlitlik
(butunlik) ma’lumotlarni ruxsatsiz 
o‘zgartirishlar (masalan, qo‘shish, o‘chirish 
yoki o‘zgartirish)dan himoya qilish uchun 
mo‘ljallangan. Axborotning yaxlitligi 
ma’lumotni uzatish davomida unga 
o‘zgartirish kiritilgan yoki kiritilmaganligi 
bilan aniqlanadi. Ya’ni ma’lumot yomon 
niyatli (buzg‘unchi) shaxs tomonidan 
ataylab o‘zgartirilishi (almashtirish, o‘chirib tashlash) natijasida buzilishi mumkin. Bunday 
xavf, ayniqsa, axborotni uzatish tizimlari, kompyuter tarmoqlari, radiotexnika tizimlari uchun 
dolzarbdir. Masalan, elektron pochta xabarlari yoki boshqa elektron hujjatlar mazmunini 
o‘zgartirib yuborish. 
Mavjudlik
choralari qo‘llab-quvvatlash tizimlari ishini himoya qilish, foydalanuvchilarga kerak 
bo‘lgan vaqt (yoki davr)da ma’lumotlarning to‘liq mavjudligini ta’minlashga mo‘ljallangan. 
Qaror qabul qilish uchun zarur bo‘lgan vaqtda ma’lumotlarning ishlashini, ya’ni ulardan 
foydalanish mumkinligini ta’minlash mavjudlik prinsipining asosiy maqsadi sanaladi. Masalan, 
kompyuterning buzilishi yoki Internet orqali zararli dasturlarning ommaviy hujumga uchrashi 
natijasida veb-sayt foydalanuvchilari so‘rovlarga javob berilmasligi yoki axborotlardan istalgan 
vaqtda foydalanish imkoniyatining mavjud bo‘lmasligi. Deylik, 1-foydalanuvchi tizimning 
qaysidir xizmatidan foydalanish uchun so‘rov yuborsa, 2-foydalanuvchi esa bu xizmatdan 
foydalanishni bloklab qo‘ygan bo‘lsa, 1-foydalanuvchi tizimdan o‘sha xizmat uchun rad 
javobini oladi.
Xavfsizlik uchligi (triadasi)ning mazkur 3 ta prinsip (qoida)larini samarali bajarish axborot 
xavfsizligi nuqtayi nazaridan ideal natijani yaratadi. 
Birorta tashkilot o‘z biznes operatsiyalari davomida foydalanadigan maxfiy ma’lumotlarni 
oladi yoki yaratadi. Ma’lumotlar maxfiy bo‘lganligi sababli ular tashkilot xodimi uchun faqat 
o‘z vakolat doirasidagi topshiriqlar (xizmat vazifalari)ni bajarish vaqtidagina mavjud bo‘lishi, 
unga ruxsatsiz kirishdan himoyalangan bo‘lishi kerak. Bunday holat maxfiylik xususiyatiga 
rioya qilishga misol bo‘la oladi.
Topshiriqlarni bajarish vaqtida xodim tashkilot maxfiy ma’lumotlariga murojaat qilishi zarurati 
tug‘iladi. Topshiriq o‘z vaqtida bajarilishi, kompaniya ma’lumot ustida yana qayta ishlashni 
davom ettira olishi uchun xodim maxfiy ma’lumotga o‘sha paytning o‘zida tez (onlayn) va 
oson kirishi, undan foydalana olishi ta’minlangan bo‘lishi kerak. Buni mavjudlik xususiyatining
 
ta’minlanishiga
 
misol tariqasida ko‘rsatish mumkin.
Ko‘pincha tashkilotlar biznes qarorlarni qabul qilish yoki investitsiyalarga ta’sir etuvchi hisob-
kitoblarni amalga oshirishda maxfiy ma’lumotlardan foydalanadi. Bunday vaqtlarda to‘g‘ri, 
aniq hisob-kitob va natijalarga asoslangan ma’lumotlarga tayanib qaror qabul qilish juda 
Axborotning yaxlitligi (butunligi – ruxsatsiz 
yozishning mumkin emasligi)
uning sifati va ishonchliligi buzilishiga, to‘liq 
yo‘qotilishiga yoki axborotning o‘zgarishiga 
yo‘naltirilgan ta’sirlar natijasida buziladi. 

---