Va axborot texnologiyalari 11-sinf toshkent – 2021

Protocol 
– qurilmalar o‘rtasida ma’lumotlar uzatish uchun qoidalar majmui.
Faks
(faksimile qisqartmasi) – skanerlangan va telekommunikatsiya aloqasi orqali 
ma’lumotlar sifatida uzatilgan hujjat (matn yoki rasm)ning aniq nusxasi. 
HTML
(
Hyper Text Markup Language 
– gipermatnlarni belgilash tili) – brauzerda veb-
sahifalarni ko‘rish uchun standartlashtirilgan belgilash tili.
URL
(
Uniform Resource Locator
– resursning universal ko‘rsatuvchisi) – veb-sahifa 
manzili.
Internet tarmoqqa ulangan barcha kompyuterlarga o‘zaro ma’lumot almashish imkoniyatini 
yaratib berdi. Har bir Internetdan foydalanuvchi o‘z kompyuteri orqali boshqa shahar yoki 
mamlakatga axborot uzatishi mumkin. Mazkur global tarmoqning asosiy xossalaridan biri– 
unda markaziy boshqaruvning mavjud emasligidir. Mutlaqo erkin axborot makoniga ega 
bo‘lish esa ko‘p sonli foydalanuvchilarni o‘ziga jalb etmoqda. 
Internetni bir-biri bilan aloqa vositalari yordamida bog‘langan bir necha million tugunlar to‘pla-
mi deb ham atash mumkin. Bunda tugun sifatida alohida kompyuter yoki ma’lum lokal tar-
moqni tushunish mumkin. Bunday tugun-nuqtalar orasida axborot almashinish 
protokollar 
deb yuritiluvchi maxsus axborot uzatish andazalari yordamida amalga oshiriladi. Bunday pro
-
tokollar asosida axborot almashinish barcha tugun-nuqtalar bir-birini tushunishini ta’minlaydi. 
TAYANCH TUSHUNCHALAR

---

3-DARS
INTERNET VA UNING XIZMATLARI
INTERNET VA UNING XIZMATLARI
187
Ma’lumotlar uzatishni boshqarish protokoli – TCP/IP
Ma’lumotlar uzatishni boshqarish protokoli (Transmission Control Protokol – TCP) yuborilishi 
lozim bo‘lgan axborotni qismlarga bo‘ladi. Har bir qism raqamlab chiqiladi. Bunday jarayon 
axborot to‘liq qabul qilinishi hamda axborotnig qismlari to‘g‘ri tartibda joylashtirilishi uchun 
bajariladi. Ushbu tartib raqamini tarmoq orqali uzatish uchun protokolda “paket” mavjud va 
bu paketga zarur ma’lumot “yozib qo‘yilgan” bo‘ladi. Yuborilayotgan axborotning ma’lum qismi 
TCP paketiga joylashtiriladi. TCP paketi, o‘z navbatida, IP-paketiga joylashtirilib, tarmoqqa 
uzatiladi.
Axborot qabul qilib olinayotgan tomonda TCP protokolining dasturiy ta’minoti “paketlar”ni 
yig‘ib oladi va ular ichidagi ma’lumotlarni to‘g‘ri tartibda joylashtiradi. Agar ba’zi paketlar tushib 
qolgan bo‘lsa, dastur axborot yuboruvchidan ularni qayta yuborishni so‘raydi. To‘g‘ri tartibda 
yig‘ilgan ma’lumot TCP xizmatidan foydalanayotgan amaliy dasturga uzatiladi.
Ajratilgan aloqa kanallarini ijaraga olgan holda Internetga kirish usulidan aksariyat hollarda 
provayderlar foydalanadi. Bu usul oddiy telefon tarmoqlari orqali Internetga kirishga nisbatan 
yangi imkoniyatlar bermasa-da, tezkor aloqa hamda doimiy va uzluksiz ulanish uning afzalligi 
sanaladi. Internet dasturlari uchun ulanishning qanday usulidan foydalanishning farqi yo‘q. Bu 
faqat tarmoqdan axborot qabul qilish va uzatish tezligiga ta’sir etadi, xolos. 
Internet yoki undan foydalanish deyilganda, uning juda ko‘p tarmoqli xizmatlaridan foydalan
-
ish nazarda tutiladi. Foydalanuvchi o‘zining maqsad va vazifalaridan kelib chiqib, har bir real 
vaqtda Internet tarmog‘ining u yoki bu xizmatlari bittasidan foydalanadi.
Internetning har xil xizmatlari turli amaliy protokollarga ega, ya’ni har bir xizmat maxsus 
amaliy protokollar orqali boshqariladi. Bunday amaliy protokollar faoliyati maxsus dasturlar 
orqali boshqarib turiladi. Quyida ularning ayrimlari keltirilgan:
• gipermatnli uzatish protokoli (HTTP – Hypertext Transfer Protocol) – veb-sahifalarnig foy
-
dalnuvchi veb-brauzeriga yuborilishini boshqaruvchi protokol. U hujjat, ma’lumot, rasm, video 
kabi ma’lumotlarni Internet orqali kompyuterlar o‘rtasida uzatishda yordam beradi;
• xavfsiz gipermatnli uzatish protokoli (HTTPS – Hypertext Transfer Protocol Secure) – 
HTTPning xavfsiz versiyasi. Bunda ma’lumotlar uzatishdan oldin shifrlanadi. Bunday tex
-
nologiyadan, asosan, banklar tomonidan mijozlar Internet-banking bo‘yicha operatsiyalarni 
amalga oshirishda foydalanadigan barcha nozik ma’lumotlar uchun foydalaniladi;
• Internet xabarlariga kirish protokoli (IMAP – Internet Message Access Protocol) – elektron 
pochtaga ixtiyoriy qurilmadan bog‘lanish imkonini beradi, pochta serveri hamda pochta mi-
jozi o‘rtasidagi muloqotni ta’minlaydi;
• pochta aloqasi protokolining 3-versiyasi (POP3 – Post Office Protocol 3) – xabarlarni elek
-
tron pochta orqali qabul qilish uchun ishlatiladi;
• oddiy pochta uzatish protokoli (SMTP – Simple Mail Transfer Protocol) – xabarlarni elektron 

---