Va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammadal-xorazmiynomidagi

5.3. Tafakkur mahsullari va operasiyalari
Tafakkur va fikrlashning bevosita mahsuli nima bo’lishi, samarali fikr yuritish va unga olib keluvchi shart-sharoitlar masalasi har doim ham eng zukko insonlarni qiziqtirgan va bu borada fanda yaxshi an’analar mavjud. Bunday insonlar o’zbek xalqidan yetishib chiqqan buyuk allomalar asarlarida ham bayon etilgan.
Buyuk olim Abu Nasr Forobiy (873-950) aql orqali, tafakkur yordamida bilim olishning o’ziga xos xususiyatlarini aniqlashga harakat qilgan. Uning asarlarida tafakkur mavjudlikka, umumiylikka, bavositalikka, ya’ni sezgilari orqali bilish xususiyatiga ega, deb tushuntiriladi. Forobiy ta’limotiga ko’ra, tafakkur (aql) orqali inson materiyaning sezgilarga noma’lum bo’lgan tomonlarini, umumiy qonuniyatlarini, mohiyatini biladi, san’at, fan tizimidagi bilimlarga ega bo’ladi.
Uning fikricha, aql quvvati (quvvat ketida)ning eng muhim vazifalarining biri mantiqiy operasiyalarni bajarishdir. Bu vazifa aql quvvatiga kiruvchi mustaqil “quvvai fikriyya” inson mantiqiy fikrlash jarayoni tomonidan amalga oshiriladi, ya’ni agarda quvvai natifiya bilan anglashadigan narsani bilib olish zaruriyati tug’ilsa, “quvvai fikriyya” ishga kirishadi. Bu faoliyat fikr yurgizish, tushuncha va hukmlar yordami bilan amalga oshirilib, keyinchalik xulosalar chiqarish bilan yakunlanadi. Uni tafakkurga umumlashtirish va mavhumlashtirish, analiz va sintez qilish kabi xususiyatlari xosligi haqidagi fikrlari muhim ahamiyatga ega. Alloma ta’limotida tafakkurni konkretlikdan mavhumlikkacha yo’nalishi va mavhumlikdan konkretlik sari qaytishi haqida faraziy fikrlar ham uchraydi. Forobiy “Aql to’g’risida”gi risolasida o’zida 12 xislatni birlashtirgan kishigina ahloqiy odam bo’ladi, deydi. “Ulardan beshinchisi – so’zlari aniq bo’lsin, fikrini va aytmoqchi bo’lgan mulohazalarini ravon bayon eta olsin” – kabi xislatdir. Aynan shu fikrlar buyuk ajdodimiz ham shaxsning mustaqil fikrlashi – uning muhim fazilati ekanligini ta’kidlaganligini ko’rsatmoqda.
Shunday qilib, Forobiyning fikr yuritish, tafakkur xususiyatlari haqidagi fikrlari hozirgi davrga qadar o’z ahamiyatini saqlaganki, hozirgi mustaqillik davrida yoshlarda mustaqil fikrlashni rivojlantirishga nazariy asos bo’ladi.
Beruniyni fikricha, inson bilish, tushunish, fikrlash, muhokama qilish, o’ylab topish singari iste’dodga egadir. Inson tafakkurini qudrati shundaki, uning yordamida voqyea va hodisalarni bir-biriga solishtirish, tahlil qilish orqali rostni yolg’ondan, adolatni adolatsizlikdan, yaxshilikni yomondan, haqiqatni esa nohaqiqiylikdan ajratish mumkinligi haqida ta’lim beradi. Beruniy bu narsa har qanday fanning rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatishini isbotlaydi. U bilishi lozim bo’lgan hodisa va voqyeani maydalab bo’lib-bo’lib o’rganish, tahlil qilish metodikasini ilgari suradi.
Tafakkur, aql tufayli inson narsa va hodisalarni bir-biri bilan solishtirib, qiyoslab ko’radi, o’z bilimlarining chinligini aniqlaydi, ya’ni bilimlarni obyektiv voqyelikka mosligini solishtirib ko’radi. Beruniyning ta’kidlashicha, bilim va ta’limda taqqoslash metodi borliqning u yoki bu hodisasini tushuntirish uchun inson bilimlarini amaliy foydaliligi va ishonchliligini izlashdan iborat. Bunda taqqoslanadigan predmetlar orasida o’xshashlik bo’lishi kerak. Agar ular orasida ma’lum muvofiqlik bo’lmasa, taqqoslanadigan predmetlarning har bir qarshiligi o’zining obyektiv asosini yo’qotadi.
Shunday qilib, buyuk alloma aqliy faoliyatni analiz, taqqoslash kabi usullarini ilgari suradiki, bu usullar hozirgi zamon psixologiyasida ham tafakkur operasiyalari sifatida talqin etilmoqda.