Va terrorizmga
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tavsiya etiladigan adabiyotlar
- 6-mavzu. EKSTREMIZM VA TERRORIZMNING MINTAQADA NAMOYON BO‘LIShINING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
- Tayanch so‘z va iboralar
|
Nazorat savollari:
1. Diniy ekstremistik tashkilotlarning paydo bo‘lishi va rivoj lanishining qanday sabablarini ajratish mumkin? 2. «Musulmon birodarlar» harakatining jamiyat barqarorligiga tahdidi nimalarda namoyon bo‘ladi? 3. «Tolibon» va «AlQoida» harakatlarining faoliyat uslublari haqida nimalarni bilasiz? 4. Yaqin Sharqda faoliyati kuzatilgan qanday yirik terrorchi guruhlar mavjud? Tavsiya etiladigan adabiyotlar: 1. Shermuxamedov K. Jaholat to‘ri. – Toshkent: «Toshkent is lom universiteti» nashriyotmatbaa birlashmasi, 2010. – 48 b. 2. Tulepov A. Islom va aqidaparast oqimlar. To‘ldirilgan nashr. Mas’ul muharrir Shayx Abdulaziz Mansur. – Toshkent: Sharq, 2014. – 536 b. 3. Islom niqobi ostidagi ekstremistik va terrorchi uyushma lar (Ma’lumotlar to‘plami). / K.Shermuxamedov, J.Karimov. – Toshkent, «Movarounnahr» nashriyoti, 2014. – 160 b. 4. Hasanboyev O‘. O‘zbekistonda davlat va din munosabat lari: diniy tashkilotlar, oqimlar, mafkuraviy kurashning dolzarb yo‘nalishlari. – Toshkent: «Toshkent islom universiteti» nashri yotmatbaa birlashmasi, 2014. – 552 b. 96 6-mavzu. EKSTREMIZM VA TERRORIZMNING MINTAQADA NAMOYON BO‘LIShINING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 1. Ekstremizmning mintaqada namoyon bo‘lishining o‘ziga xos xususiyatlari. 2. Markaziy Osiyodagi barqarorlik va xavfsizlikka tahdid sola yotgan diniyekstremistik va terrorchi tashkilotlar. Tayanch so‘z va iboralar: Markaziy Osiyo mintaqasida faoliyati kuzatilgan diniy-siyosiy tashkilotlar, «Hizbut-tahrir», «Akromiylar», «Nurchilik», «Turkiston islom harakati», «Islomiy jihod ittihodi». Ekstremizmning mintaqada namoyon bo‘lishining o‘ziga xos xususiyatlari. Markaziy Osiyo mintaqasida diniy mutaassib oqim lar faoliyati XX asrning 80yillari boshlarida xorijiy eks tremistik markazlar sa’yharakatlari bilan shakllana boshladi. Mintaqada xorijdan kelayotgan moliyaviy yordam hisobiga jangari sifatida foydalaniladigan shaxslarni tanlash va tayyorlash bilan shug‘ul lanadigan guruhlar paydo bo‘ldi. Markaziy Osiyo respublikalari mustaqillikka erishgan 1990yillarning boshlarida esa, bu guruh lar faollashib ketdi. Masalan, Namangan shahrida ayrim siyosiy kuchlarning moliyaviy ko‘magi bilan «Adolat», «Tavba», «Islom lashkarlari» va boshqa ekstremistik tashkilotlar tuzildi. 1991yil yanvar oyida yuzaga kelgan «Adolat» guruhining asl maqsadi mavjud tuzumni ag‘darish, hokimiyat tepasiga kelish hamda islom davlatini barpo etishdan iborat bo‘lgan. Bu guruh jamoat tartibini saqlash, ko‘cha jinoyatlariga qarshi kurash niqobi ostida har xil reydlar uyushtirdi, tekshiruvlar o‘tkazdi, kishilarni qo‘lga oldi. Ularning nazarida aybdor bo‘lgan shaxslar shariat ah komlariga muvofiq xalq oldida jazolanardi. Aslida bunday xat tiharakat ortida «Adolat» rahbarlarining mahalliy hokimiyat va huquqni muhofaza qilish organlarini zarur xavfsizlik hamda tar tibni ta’minlashga qodir emasdek qilib ko‘rsatib, ularni xalq oldida obro‘sizlantirish niyati turardi. Buning natijasida «Adolat» faol 97 lari 1990–1992yillarda yig‘ilishlar, mitinglar uyushtirishdi. 1991 yil oxirida Namanganda bo‘lib o‘tgan ko‘p sonli norozilik mitin gi eng sezilarli voqea bo‘ldi. O‘sha vaqtda «Adolat» harakatining dasturiga yaqin bo‘lgan, o‘zlarini «Islom lashkarlari» deya nom lagan (Namanganda tuzilgan) yana bir guruhga Tohir Yo‘ldoshev rahbarlik qilardi. Keyinchalik O‘zbekistonning Birinchi Preziden ti Islom Karimov bunday deb eslagandi: «1991yil 8dekabrda men Namanganga borib aqlini yo‘qotgan, o‘ziga «Olloh lashkarlari» deb nom qo‘yib olganlar bilan, o‘sha Yo‘ldoshev Tohir bilan yuz mayuz bo‘lganman. O‘shanda mendan ular islom davlatini, islom respublikasini hozir e’lon qilasiz, deb talab qilishgan. Soqoli tizzasiga tushadigan kimsalar odamlarning boshini ay lantirib, shu masalalarni ko‘targanlari hali ham esimda, ovozlari hali ham qulog‘imda turibdi». Aslida bu tartibsizliklar, miting larning o‘sha vaqtdagi ommaviyligi kishilarning «Adolat», «Is lom lashkarlari»ning g‘oyalariga, ko‘rsatmalariga ergashish emas, balki shu guruhlar tomonidan uyushtirilgan yig‘ilishlarda ishtirok etganliklari uchun haq to‘lanar edi. Masalan, guruh varaqalari ni yopishtirganlik uchun 50–100 dollar miqdorida haq to‘lanardi. 1990yillar boshida tuzilgan «Tavba» guruhining asl maqsadi ham qonuniy hokimiyat organlarini almashtirish va ular tomonidan nazorat qilinadigan tuzilmalarni shakllantirishdan iborat edi. 1992yilda O‘zbekistonda bunday guruhlar faoliyati qonundan tashqari, deb e’lon qilingach, ularning faollaridan ko‘pchiligi Afg‘onistonga, Tojikistonga ko‘chib o‘tishdi. Qochqinlar orasida Tohir Yo‘ldoshev, Jumaboy Hojiyev degan kimsalar ham bor edi. Keyinchalik ular ko‘plab ekstremistik tashkilotlar bilan har to monlama aloqalar o‘rnatib, O‘zbekiston, Tojikiston, Qirg‘iziston, Afg‘oniston, Pokiston kabi davlatlarda qo‘poruvchilik harakatla rida ishtirok etishgan. Ayniqsa, 1999yilning 16fevralida Toshkent shahrida terro ristlar tomonidan uyushtirilgan portlashlar vaziyatni butkul be qarorlashtirish orqali mamlakatning turli joylarida bir qator ter rorchilik amaliyotlarini rejalashtirgan edi. Aynan o‘sha kuni soat 98 11 ga yaqin Toshkent shahridagi sobiq «Nodirabegim» kinoteatri, Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki, Ichki Ishlar Vazirligi kabi binolar yaqiniga qo‘yilgan avtomashinalarga o‘rnatilgan portla tish qurilmalari ishga tushdi. Lekin asosiysi O‘zbekiston Respub likasi Vazirlar Mahkamasi binosi yonida sodir etildi. Unda O‘zbekistonning Birinchi Prezidenti Islom Karimov ishtirokida mamlakat hukumatining 1998yil yakunlari va 1999 yil ish rejalariga bag‘ishlangan majlis bo‘lib o‘tishi belgilangan edi. Mazkur portlashlar natijasida 13 kishi halok bo‘ldi, yuzdan ziyod odam turli darajada jarohatlandi. 50 dan ziyod ma’muriy va uyjoy binolari zararlandi. 1999yil 28iyun kuni O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi da terrorchilar ustidan bo‘lib o‘tgan sud jarayonida sudlanuv chilar ko‘rsatmalari, jabrlanuvchilar va guvohlar, dastlabki ter gov jarayonida yig‘ilgan ashyoviy dalillar, tomonlarning fikrlari, ayblanuv chilarning so‘zlari tinglandi. O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy tuzumni ag‘darishga va hokimiyatni bosib olish ga urinishda ayblangan 20 nafardan ziyod terrorchi ekstremist us tidan hukm o‘qildi va ular o‘z qilmishlariga yarasha qonuniy ja zolandilar. Toshkentdagi fevral voqealari qabih niyatli terrorchilar ning navbatdagi hujumigina emasdi. Mintaqa uchun ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan bu terrorchilik harakati butun Markaziy Osiyoni qon ga botirishni ko‘zlagan dahshatli urushning boshlanishiga isho ra bo‘lishi kerak edi. Yuzaga kelgan vaziyatdan foydalanib, Tohir Yo‘ldoshev toliblar bilan Termiz tomondan mamlakatga ki rib kelishi, ayni mahalda J.Hojiyev otryadlari o‘z jangarilari bilan Qirg‘izistonning O‘sh viloyati va Farg‘ona vodiysi orqali O‘zbe kistonga kirishi kerak edi. Lekin terrorchilik harakatlarining tashkilotchilari asosiy maqsadlariga erisha olmadilar. 1999yil avgustda diniy ekstremist larning qurollangan yirik to‘dalari Tojikistondan Qirg‘iziston hududiga bostirib kirishdi, chegara yaqinidagi bir necha qishloq ni egallab, 12 nafar kishini garovga olishdi, ular orasida to‘rt na 99 far Yaponiya fuqarosi va Qirg‘izistonning bir necha yuqori mar tabali shaxslari bor edi. 2000yilning avgust oyi boshida terrorchilar O‘zbekiston che garasini bosib o‘tishga urinishdi. Bu gal ular o‘tish qiyin bo‘lgan Sariosiyo va Uzun tumanlarida parokanda guruhlar bilan bir qa torda hujum qilishdi. 2000yil 11avgustda O‘zbekiston hududi da jangovar harakatlar boshlanishi bilan bir vaqtda jangarilarning 150 nafar kishigacha bo‘lgan qurolli guruhi Tojikiston hududidan Voruk anklavi orqali Qirg‘izistonning Botken viloyati baland tog‘li Laylak tumaniga bostirib kirgan edi. Jangovar harakatlar jarayonida jangarilarning yuzga yaqin a’zosi yo‘q qilindi, harbiy lar ham talafot ko‘rishdi. 2004yil bahorida O‘zbekiston bo‘ylab terrorchilik harakati ning yangi to‘lqini yoyildi. 29martga o‘tar kechasi Toshkent da IIV ning bir qator xodimlariga hujumlar uyushtirildi, nati jada uch ichki ishlar xodimi o‘ldirildi, bittasi yarador bo‘ldi. Shu kuni ertalab Toshkentda, Chorsu bozori hududida, «Bola lar dunyosi» do‘koniga kiraverishda xudkush terrorchi ayol port lovchi qurilma ni ishga soldi. Ikki kishi halok bo‘ldi, to‘rt kishi yaralandi. Keyinroq Ko‘kaldosh madrasasi yaqinida shahid to monidan ikkinchi portlatish amalga oshirildi. Natijada 9 nafar ichki ishlar xodimi halok bo‘ldi. Shu kunning o‘zida Buxoro viloyati Romitan tumanidagi Qah ramon aholi punktida xususiy uyda 9 kishining, shu jumladan bir go‘dakning hayotiga zomin bo‘lgan yana bir portlash sodir etil di. Ma’lumotlarga ko‘ra, portlash uskunasi terrorchilarga bomba tayyorlanadigan ustaxona sifatida xizmat qilgan uyda ishga tushgan. 2004yil 30iyulda Toshkentda uch nafar xudkush terrorchi AQSH va Isroil elchixonalari yaqinida, shuningdek O‘zbekiston Bosh prokuraturasi binosi fayesida portlatish sodir etishdi. Port lash natijasida jami 4 nafar kishi vafot etdi va 14 nafar kishi turli darajada tan jarohati oldi. Uchala terrorchi o‘zlari portlatish so dir etgan joylarda halok bo‘lishdi. 100 2005yil 12–13may kunlari Andijon shahrida «Akromiylar» oqimi tomonidan mavjud konstitutsiyaviy tuzumni o‘zgartirish maqsadida ko‘plab odamlarni qurbon bo‘lishiga hamda fuqarolar va davlat mulkiga katta zarar yetkazilishiga olib kelgan qator ter rorchilik harakatlari sodir etildi. 2009yilning 26mayida Andijon viloyatida sodir etilgan mud hish terrorchilik harakati oqibatida bir nafar huquqni muhofaza qilish idorasi xodimi halok bo‘ldi. Bir necha fuqaro yarador bo‘ldi. Darhaqiqat, o‘sha vaqtlarda mintaqadagi vaziyatning murak kabligiga qaramay, davlatimizning oqilona siyosati, o‘z vaqtida qat’iyat bilan ko‘rgan choratadbirlari hamda xalqimizning kuch li irodasi tufayli mamlakatimizda tinch va osuda hayot saqlab qolindi. Yuqorida qayd etilgan bunday jinoiy harakatlar O‘zbe kistondagi tinchosoyishta hayotni, barqaror rivojlanishni ko‘ra olmaydigan g‘araz niyatli kuchlar o‘zlarining razil maqsadlari yo‘lida begunoh odamlarning qonini to‘kishdan ham tap tort masligini ko‘rsatdi. 1990yillar boshlarida Markaziy Osiyo mintaqasida ekstre mizm asosan firqabozlikka asoslangan yangi guruhlarning paydo bo‘lishi, norasmiy yo‘l bilan diniy saboq berish, noqonuniy tarzda diniy mahsulotlar tayyorlash, olib kirish, tarqatish, missionerlik va prozelitizmning avj olishi kabi ko‘rinishlarda namoyon bo‘ldi. Markaziy Osiyo mintaqasi, jumladan, O‘zbekistonda bunday tahdidning yuzaga kelishiga quyidagilar sabab bo‘ldi: – «qayta qurish» davrida nafaqat siyosiy va iqtisodiy inqiroz, balki mafkuraviy parokandalik ham yuzaga kelgan edi. Sovet im periyasi barbod bo‘lgach esa, mafkuraviy bo‘shliq o‘zining xatar li oqibatlarini namoyon qildi; – e’tiborli diniy ulamolar o‘rnini soxta «islomchilar» egallash ga intilishlari va ular tomonidan islom asoslari buzib talqin qili nishi boshlandi; – aholining islom diniga bo‘lgan katta qiziqishidan foydala nib, xalqaro ekstremistik markazlar tomonidan mintaqada diniy mutaassiblik ruhidagi adabiyotlarni tarqatish kengaytirildi; 101 – din niqobi ostida faoliyat olib boruvchi, aslida ayrim davlat larning g‘arazli geosiyosiy va geostrategik qarashlari natijasi o‘la roq shakllangan, qo‘poruvchilik maqsadini ko‘zlagan turli oqim va yo‘nalishlarga mansub xorijiy da’vatchilar mintaqaga o‘z g‘o yalarini olib kira boshladilar; – istiqlol arafasida mintaqa davlatlari chegaralarining mustah kam emasligi turli ekstremistik kuchlarga narkotrafik, qurolya rog‘larning noqonuniy savdosi orqali moliyaviy imkoniyatlarini mustahkamlab olishga va mintaqa bo‘ylab erkin harakat qilish ga zamin yaratdi. Qisqa qilib aytganda, sho‘ro davridan meros bo‘lib qolgan og‘ir ijtimoiyiqtisodiy muammolar yuqorida qayd etilgan sabablar bi lan qo‘shilib diniy ekstremistik oqimlarning shakllanishi va faol lashuviga qulay sharoit yaratdi. Umuman olganda esa, ekstremizm mintaqada yashirin, ke yinroq ochiqoshkora tashviqot va zo‘ravonlikka asoslangan faol harakatlar, so‘ng unga qarshi qaratilgan choratadbirlar nati jasida yana o‘ta maxfiy ishlash asnosida targ‘ibot olib borish va qo‘poruv chilik xurujlarini sodir etish kabi bosqichlarni bosib o‘tdi, deyish mumkin. Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|