Variant I to`yinmagan uglevodorodlar. Alkinlar ularning tuzilishi va xossalari

3.Uglevodorodlar sinteziga,aromatik uglevodorodlar bo`yicha kimyoviy eksperimentlar o`tkazish. Aromatik birikmalar asosan ikki guruhga – bir benzol halqali va ko’p benzol halqali birikmalarga bo’linadi. Aromatik birikmalar ham aromatik halqadagi vodorodni galogen, gidrosil va boshqa funksional guruhlarga almashganligiga qarab funksional almashgan birikmalarga bo’linadilar. Ko’p benzol halqali aromatik birikmalar ham o’z navbatida, jipslashgan va jipslashmagan ko’p benzol halqali birkmalarga bo’linadilar. Aromatik birikmalar asosan ikki guruhga – bir benzol halqali va ko’p benzol halqali birikmalarga bo’linadi. Aromatik birikmalar ham aromatik halqadagi vodorodni galogen, gidrosil va boshqa funksional guruhlarga almashganligiga qarab funksional almashgan birikmalarga bo’linadilar. Ko’p benzol halqali aromatik birikmalar ham o’z navbatida, jipslashgan va jipslashmagan ko’p benzol halqali birkmalarga bo’linadilar. 1-tajriba. Metanning olinishi va xossalari.Reaktivlar: CH₃COONa yoki CH₃COOK (suvsizlantirilgan); natron ohak (NaOH va CaO); bromli suv; KMnO₄ ning 1% li eritmasi; distillangan suv.Jihozlar: laboratoriya shtativi; gaz chiqarish nayi o`tkazilgan probkali probirka; spirt lampa yoki gaz gorelkasi; probirkalar.Tajribani bajarish: Quruq probirkaga (probirka hajmining uchdan bir qismigacha) bir og`irlik qism suvsizlantirilgan CH₃COOK yoki CH₃COONa olinadi hamda ikki og`irlik qism suvsizlantirilgan natron ohak solib, probirkaning og`zini gaz chiqarish nayi o`rnatilgan probirka bilan zich berkiting va probirkani chayqatib aralashmani aralashtiring, (avvaldan aralashtirib tursangiz yanada yaxshi). Uchta probirka olib biriga suv, ikkinchisiga KMnO<sub>4</sub> ning suyultirilgan eritmasidan, uchinchisiga esa bromli suv quying. Nayning uchini suvli probirkaga tushuring. Alangani asta sekin kuchaytirib borib aralashmani qizdiring. Gaz ajralib chiqa boshlagach, suvli probirkani ajrating va uchidan chiqayotgan gazni gugurt chaqib yoqing. Alanganing rangsizligiga e’tibor bering. Alangaga chinni plastinka (tigel, kosacha) tutib, plastinkada qora kuya hosil bo`lishini kuzating. Keyin nay uchini dastlab bromli suv bor probirkaga, bir ozdan ketin undan olib KMnO₄ ning eritmasi solingan probirkaga tushurib, eritma rangining o`zgarmaganligiga etibor bering. 2-tajriba.Alkanlarning oksidlanishi.Reaktivlar:petroley efir; geksan; 1n Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub> eritmasi; 1n KMnO<sub>4</sub> eritmasi.Jihozlar:laboratoriya shtativi; menzurka; probirkalar.Tajribani bajarish: Probirkaga 4-6 tomchi petroley efiri va shuncha 1 n Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub> eritmasi, ustiga 12-15 tomchi 1n li KMnO<sub>4</sub> eritmasidan quying. Hosil bo`lgan aralashmani qattiq chayqating. Suv qavatidagi binafsha rang o`zgarmaydi, chunki alkanlar xona haroratida KMnO<sub>4</sub> bilan oksidlanmaydi. 1-tajriba. Asetilenning olinishi va xossalari.Reaktivlar: kalsiy karbid; fenolftaleinning spirtdagi 1% li eritmasi; KMnO<sub>4</sub> eritmasi (ozroq ishqor qo`shilgan 1 % li eritma); bromli suv.Jihozlar: laboratoriya shtativi; gaz chiqarish nayi o`tkazilgan probkali probirka; spirt lampa yoki gaz gorelkasi; menzurka; probirkalar. Tajribani bajarish: Asetilen olish uchun ham metan yoki etilen olish asbobidan foydalanish mumkin. Bitta probirkaga KMnO<sub>4</sub> ning ozroq ishqor qo`shilgan eritmasidan, ikkinchisiga bromli suvdan 2 ml, uchinchisiga esa shuncha suv soling.Gaz chiqarish nayi o`rnatilgan probirka bilan jihozlangan katta probirkaga 3-4 bo`lak kalsiy karbid soling va unga 2 ml suv qo`shib, probirkani og`zini tezda gaz chiqarish nayli probka bilan zich qilib berkiting. Gaz chiqarish nayining og`ziga yonayotgan gugurt cho`pini tuting. Asetilenning etilenga nisbatan ravshanroq alanga berib yonishini kuzating. Gaz chiqarish nayining uchinibromli suv solingan probirkaga tushiring va biro’z kuting. Eritma rangsizlanadi. So`ngra gaz chiqarish nayining uchini KMnO<sub>4</sub> eritmasiga botirib, uning ham rangsizlanishini kuzating. Uchinchi suvli probirkaga ham asetilen yuboring va probirkaga KMnO<sub>4</sub> eritmasidan tomizing, eritma rangsizlanadimi? Kalsiy karbid solingan probirkaga 1 tomchi fenolftalein eritmasidan tomizib, reaksiyada haqiqatdan ham kalsiy gidroksid hosil bo`lishini isbotlash mumkin. Asetilen yuborilgan suvli probirkada KMnO₄ ning rangsizlanmasligiga sabab asetilenning suvda erimasligidir.Asetilen ajralib chiqishi to`xtasa, probirkaga suv yoki karbid soling.


4.Uglevodorodlar va azotli organik birikmalar,oqsillar va yuqori molekulyar birikmalar mavzulari bo`yicha kimyoviy eksperimentlar o`tkazish. . 1-tajriba.Metil va etilaminning olinishi.Reaktivlar: metil spirt; etil spirt; natriy gidroksid; konsentrlangan ammiak eritmasi; metil yodid; etil yodid; pikrin kislotaning 1% li eritmasi; natriy gidroksidning to’yingan eritmasi; fenolftaleinning spirtdagi 1% li eritmasi; distillangan suv; lakmus qog’oz; muzli suv;.Jihozlar: 100 ml sig’imli tubi yassi kolba; 200 ml li stskan; tomizgich voronka; shisha voronka; filtr qog’oz; gaz o’tkazish nayi o’rnatilgan probka; probirkalar; menzurka; pipetka; shisha tayoqcha; probirka tutgich; chinni kosacha; laboratoriya shtativi.Tajribani bajarish: Dastlab ammiakning metil va etil spirtlaridagi to’yingan eritmalari tayyorlab olinadi. Eritmani tayyorlash uchun 100 ml sig’imli kolbaga tomizgich voronka va gaz o’tkazish nayi o’rnatilgan probkani o’rnating. Gaz o’tkazish nayining uchini 5 ml metil spirt va 0.5 ml suv solingan probirkaning tubigacha tushirib qo’ying. Probirkani esa 0°C gacha muz bilan sovitib turing. Kolbaga 15 gramm qattiq holdagi natriy gidroksid soling va unga asta-sekin tomizgich voronka orqali konsentrlangan ammiak eritmasidan quying. 15 minut davomida ammiak yuborilganda keyin, eritma tajriba uchun tayyor bo’ladi. 5 ml etil spirt va 0,2 ml suvni aralshtirib eritma tayyorlang. Uni ham yuqoridagidek ammiak bilan to’yintiring.Uglevodlar (shakarlar, glitsidlar) — oqsillar va yogʻlar bilan bir qatorda odam, jonivorlar va oʻsimliklar organizmi hayot faoliyati uchun zarur boʻlgan keng tarqalgan organik birikmalar guruhi. Organizmda moddalar almashinuvi natijasida hosil boʻladigan energiya manbalaridan biri. Xossalariga koʻra, oksialdegidlar va oksiketonlarga yaqin turadi. U. asosiy qismining umumiy formulasi CnH2nOn yoki Cp(H2O)p boʻlib, monosaxaridlardan glyukoza (fruktoza) C6H12O6 yoki disaxaridlardan saxaroza C12H22O11 ularga misol boʻla oladi. Oʻsimliklar qattiq moddasi massasining 80% ga yaqini, jonivorlar quruq massasining 2% ga yaqini U.ga toʻgʻri keladi. Oʻsimliklar U.ni anorganik moddalar — karbonat angidrid (СO2) bilan suvdan sintez qiladi. Tirik organizmda U. biologik jarayonlarda energiya manbai, organizm uchun boshqa oraliq yoki oxirgi metabolitlar sintezida xom ashyo rolini o'ynaydi. Hozirgi tarkibida uglerod, vodorod va kisloroddan tashqari azot, oltingugurt yoki fosfor bo'lgan birikmalar ham U. qatoriga kiritiladi. 2 katta guruhga: monosaxaridlar va polisaxaridlarga boʻlinadi. Polisaxaridlar esa shakarsimon (oligopolisaxaridlar) disaxaridlar (biozalar), trisaxaridlar, tetrasaxaridlar va noshakarsimon polisaxaridlardan iborat. Ular oddiy U. (monosaxaridlar yoki monozalar) va murakkab U. (polisaxaridlar yoki poliozalar) deb ham ataladi..
5. Spirtlar va fenollarga,aldegid va ketonlar,karbon kislota va
murakkab efirlar mavzulari bo`yicha kimyoviy eksperimentlar o`tkazish.Spirtlar deb, R-OH umumiy formulaga ega bo‘lgan birikmalarga aytiladi. Bu yerda R-alkil guruhi bo‘lib, birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi bo‘lishi, ochiq zanjirli, halqali, yoki qo‘sh bog‘ yoki aromatik halqa tutishi mumkin. Olish usullari. Spirtlar galoidalkillarni suv yoki NaOH bilan gidroliz qilib olinadi. Suv bilan gidroliz qilinganda reaksiya qaytar, ishqor bilan gidroliz qilinsa oxirigacha boradi:

Spirtlarni magniyorganik birikmalar asosida sintez qilish mumkin:Bu usulda chumoli aldegiddan birlamchi, boshqa aldegidlardan ikkilamchi, ketonlardan uchlamchi spirtlar hosil bo‘ladi. Spirtlarni olish usullaridan biri alkenlarga suv ta’sir ettirishdir. Kimyoviy xossalari.Spirtlarning reaksiyaga kirishish qobiliyati undagi O-H guruhi va alkil radikalining tabiati bilan belgilanadi.1-tajriba.Spirtlarning suvda eruvchanligi.Reaktivlar:etil spirti; propil spirti; butil spirti; izoamil spirti; yodni kaliy yodiddagi 1% li eritmasi; distillangan suv.Jihozlar:probirkalar; menzurka; pipetka; shisha tayoqcha; probirka tutgich; laboratoriya shtativi.Tajribani bajarish:Etil spirti, propil spirti, butil spirti va izoamil spirtidan 1 mldan olib probirkalarga quyiladi. Spirtlarni hidi aniqlanadi.So’ng har bir probirkaga 2 mldan suv qo’shiladi va probirkalar chayqatiladi. Etil spirti va propil spirti suvda to’liq erib ketadi. Butil spirtida va izoamil spirtida ko’proq emulsiya hosil bo’lib ikki qatlamga ajralib qoladi.Probirkalarni har biriga 1 ml dan yodni kaliy yodiddagi 1% li eritmasidan qo’shildi va chayqatildi. Etil spirti va propil spirtli probirkalarda bir jinsli suyuqlik yodni suv spirtli eritmasi hosil bo’ldi. Izoamil spirtli probirkada yod suvli qatlamdan spirtli qatlamga o’tib uni sariq qo’ng’ir rangga bo’yadi. Yod suvga nisbatan, spirtlarda yaxshi eriydi. 2-tajriba.Dietil efirning kislotalar bilan ta’siri.Reaktivlar: dietil efir; kontsentrlangan sulfat kislota eritmasi; kontsentrlargan xlorid kislota eritmasi; natriy gidroksidning 10% li eritmasi; muzli suv. Jihozlar: probirkalar; 50 ml sig’imli stakan; menzurka; laboratoriya shtativi; pipetka.Tajribani bajarish: Ikkita quruq probirka olib birinchisiga 2 ml konsentrlangan sulfat kislota, ikkinchisiga kontsentrlangan xlorid kislota quyiladi. Probirkalar muzli suvli stakanda sovitiladi va ehtiyotlik bilan arashtirib turgan xolda 1 mldan sovutilgan efir qo’shiladi. Hosil bo’lgan gomogen eritmalar 5 mldan muzli suv qo’shilgan probirkalarga asta-sekin qo’shiladi. Efir qatlami qalqib chiqib, uning miqdori probirkaga natriy gidroksidning 10%li eritmasidan 3-4 tomchiqo’shilganda ortadi.Fenollar-:Molekulasida kislorod atomi tutgan aromatik birikmalarni ikkiga bo‘lish mumkin: fenollar va aromatik spirtlarga. Fenollar kimyo sanoatida katta ahamiyatga ega.Olinish usullari.1. Ko‘mirdan koks olish jarayonida hosil bo‘lgan smoladan fenol va o-, p-, m-krezollar ajratibolina2. Benzoldan olish uchun u sulfolanadi va ishqor bilan qizdiriladi.