Vaxobov h, mirzamahmudov o. T

11.3. Natural vositalardan foydalanish texnologiyasi. 
Geografiya darslarida o’qitishning samarasi o’quvchilarni tabiat va 
xo’jalik haqida bevosita olgan tasavvurlariga tayanadi. Shunning uchun 
geografik bilimlarni o’zlashtirishda natural vositalardan foydalanish katta 
ahamiyatga ega. 
Natural geografik vositalar ikkita katta guruhga bo’linadi: 
-
bevosita tabiiy sharoitda o’rganiladigan natural vositalar; 
-
sinf sharoitida o’rganiladigan natural vositalar. 
Bevosita tabiiy sharoitda o’rganiladigan natural vositalarga geologik 
ochilmalar, relef shakllari,tuproqlar, o’simliklar, soylar, ko’llar, qishloq 
xo’jaligi ekinlari, sanoat korxonalari kiradi. Mazkur natural vositalar o’quv 
sayohatlari davomida o’rganiladi. Tabiiy va ishlab chiqarish ob’ektlarini 
tabiiy sharoitda bevosita o’rganish yoki kuzatish boshqa o’quv vositalarini 
o’rganish uchun asos bo’lib hisoblanadi (namunalar, gerbariylar va x.k.). 
Tabiiy sharoitni va jarayonlarni kuzatish murakkab jarayon hisoblanadi. 
Kuzatish davomida o’quvchilarga ma’lum vazifalar topshiriladi va ularni 
bajarilishini nazorat qilib turiladi va kuzatish natijalari qiyoslab beriladi. 
O’quvchilar kuzatgan voqea va hodisalarini qayd qilib borishlari lozim. 
Mazkur kuzatish natijalaridan dars jarayonida foydalanish mumkin. 
Tabiiy holda voqea va hodisalarni kuzatish ko’nikmalari dars jarayonida 
mashq qilish va rasmlarni kuzatish hamda statistik ekranli qo’llanmalarni 
kuzatish asosida shakllantiriladi. Masalan, ‚Cho’l tabiati tasvirlari‛ 
dipozitivini ko’rsatayotib o’qituvchi o’quvchilariga qo’yidagicha savol 
berishi mumkin ‚Cho’l relef shakllarini hosil bo’lishining sababi nimada? 
Cho’l relef shakllarining asosiy belgilari nimadan iborat?‛.
O’quv sayohatlari davomida georafik ob’ektlarni kuzatish juda 
murakkab muammo hisoblanadi. Shuning uchun o’qituvchi avval tashkiliy 
ishlarni amalga oshirmog’i lozim. Buning uchun o’quvchilarga o’quv 
sayohatini maqsadi va vazifalarini tushuntiradi, sinf ma’lum bir guruh-
larga bo’ladi, har bir guruhga topshiriq beriladi. Masalan, boshlang’ich 

---

tabiiy goeografiya (V cinf) kursi bo’yicha o’quv sayohatiga chiqqanda 
quyidagi topshiriqlarni ifodalash mumkin: 
-geologik ochilmalarni tozalash va uni diqqat bilan ko’zdan kechirish; 
-ochilmadagi qatlamlar sonini aniqlash. Qatlamlarni qalinligini 
o’lchash; 
-qatlamlarni yotish holatini o’rganish va ularni sabablarini aniqlash; 
-yotqiziqlar hosil bo’lishi qanday sharoitda sodir bo’lgan; 
-relefni o’zgarishiga qanday tashqi kuchlar ta’sir etadi; 
-tashqi kuchlarni relefga ta’siri nimalarda ifodalangan. 
Mazkur topshiriqni bajarish o’quvchilardan o’ta kuzatuvchanlikni 
talab qiladi. Ular qatlamlarni chegaralarini, qatlamlarni joylanishidagi 
o’ziga xos xususiyatlarni, qatlamlar tarkibidagi tog’ jinslarini o’lchamlarini 
aniqlashlari lozim. Olib borilgan kuzatishlar natijasida o’quvchilarni tog’ 
jinslarini hosil bo’lishi, ularni to’planishi va yotishi haqida bilimlarni 
yaxshi o’zlashtirishlariga imkon beradi. 
O’quvchilarni natural ob’ektlarni kuzatishi o’qituvchilarning bevosita 
rahbarligida olib boriladi, ayrim hollarda kuzatish ishlarida o’qituvchilarni 
o’zi ham qatnashadi. 
Sinf sharoitida quyidagi natural ob’ektlarni kuzatish mumkin: 
a) tog’ jinslari namunalari; 
b) tuproq namunalari;
v) gerbariylar;
g) hayvonlarning qotirilgan tanalari; 
d) sanoat va qishloq xo’jaligi maxsulotlari namunalari.