Vaxobov h, mirzamahmudov o. T

Darslikning matni bilan ishlash.
Darslikni matni bilan ishlash 
quyidagi qismlardan iborat: izohli o’qish, matni asosida reja tuzish, matnni 
ma’lum bir qismini o’qib so’ngra so’zlab berish. 
Izohli o’qish o’qituvchi yoki o’quvchi tomonidan amalga oshirilishi 
mumkin. Bunda matn qismlarga bo’linib o’qiladi so’ng o’qilgan matnga 
izoh beriladi. Masalan, 7-sinf darsligining birinchi bo’lim 14-§ dan 
quyidagi jumlani keltirishimiz mumkin: ‚Tekisliklar O’rta Osiyoning 
markaziy, g’arbiy va shimoliy qismlarida joylashgan. O’rta Osiyoning 
anchagina qismini Turon tekisligi egallagan. Bu tekislikda O’rta Osiyoning 
yirik cho’llari – Qoraqum va Qizilqum joylashgan‛ (41 bet). Mazkur 
jumlani o’qigandan so’ng o’qituvchi unga izox beradi. Izoh berganda 
tekisliklar, ularning turlari, kelib chiqishi haqida so’zlab, O’rta Osiyodagi 
eng yirik bo’lgan Turon tekisligini kartadan ko’rsatib, uning asosiy 
xususiyatlarini gapirib beradi. 
Matnning ayrim qisimlariga reja tuzish.
Bunda matn ma’lum bir 
qismlarga bo’linib o’quvchilarga bo’lib beriladi va ulardan matnning 
ushbu qismiga reja tuzish vazifasi beriladi. Masalan, O’rta Osiyo 
xududining rivojlanish tarixi va foydali qazilmalari mavzusini matnini 
quyidagi qismlarga bo’lish mumkin: 
-paleozoy erasida xududning rivojlanishi; 
-mezozoy erasida xududining rivojlanishi; 
-kaynazoy erasida xududning rivojlanishi; 
-zilzilalar; 
-foydali qazilmalar. 

---

SHulardan foydali qazilmalar qismiga quyidagicha reja tuzish 
mumkin: yoqilg’i foydali qazilmalari: (ko’mir, neft, gaz), qora metall 
konlari, rangli metallar konlar, mineral o’g’itlar konlari, qurilish xom 
ashyosi konlari (marmar, oxak, qum, granit). 
Darslikdagi kartalar bilan ishlash.
Har bir sinf geografiya darsli-
gining matnidagi mavzuga oid turli xil kartalari mavjud. Kartalar 6,7,8 va 
9-sinf darsliklarida ko’proq. Matndagi kartalar asosan mustaqil ishlarni 
bajarishda ko’proq ishlatiladi. Masalan, 7-sinf darsligining 7-saxifasida 
Yevrosiyoning tabiiy geografik o’lkalari kartasi berilgan. Ushbu karta 
bo’yicha quyidagi topshiriqlarni o’quvchilarga berish mumkin: 
-Janubiy Osiyoda joylashgan Yevrosiyo tabiiy geografik o’lkalarini 
aniqlang va ularning geografik joylanishiga baho bering; 
-Evropada joylashgan tabiiy geografik o’lkalarni aniqlang; 
-O’rta Osiyo tabiiy geografik o’lkasi qaysi o’lkalar orasida joylashgan: 
-SHimoliy Osiyo qanday tabiiy geografik o’lkalardan iborat va h.k. 
SHunday taxlitda har bir mavzuli karta bo’yicha o’quvchilarga 
mustaqil ish uchun vazifa berish mumkin. 
Darsliklarda juda ko’p rasmlar ham berilgan. Mazkur rasmlar tabiiy va 
iqtisodiy geografik ob’ektlarning tasviriga bag’ishlangan. Shuning uchun 
darslikdagi rasmlar bo’yicha ham o’quvchilarga mustaqil ishlar berish 
mumkin. Geografiya darslaridagi rasmlarni quyidagi guruhlarga bo’lish 
mumkin: buyuk olim va sayyohlarning rasmlari; tabiiy landshaftlar man-
zarasini tasvirlaydigan rasmlar (tog’lar, tekisliklar, vodiylar, chuqurlar va 
h.k); tabiiy geografik jarayonlarning oqibatlari va ko’rinishlarini tasvir-
laydigan rasmlar (nurash, sho’rxok, vulqon, zilzila va h.k); iqtisodiy 
geografik ob’ektlarni tasvirlaydigan rasmlar (zavod, fabrika, suv ombolari, 
qishloq xo’jalik ekinlari, yo’llar, kanallar va h.k). 
Chizmalar kartalarga o’xshab darslikda juda ko’p uchraydi. Ular 
geografik aloqalar va qonuniyatlarni ifodalaydi, ular orqali mavzuga 
tegishli qonuniyatlarni o’quvchilarga oson tushuntirish mumkin. Masalan, 
Yerga Quyoshdan keladigan issiqlikni miqdori uning tushish burchagiga 
bog’liqligini ko’rsatuvchi chizmalar. 
Darsliklarda berilgan chizmalarni quyidagi guruhlarga bo’lish 
mumkin: 
-boshlang’ich tabiiy geografiya kurslarida berilgan chizmalar (litosfera, 
gidrosfera, atmosfera, biosfera, Yer va olam mavzularida); 

---

-materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi hamda O’rta Osiyo va 
O’zbekiston tabiiy geografiya kurslari bo’yicha berilgan chizmalar; 
-iqtisodiy va ijtimoiy geografiya kurslarida berilgan chizmalar. 
Mazkur chizmalar asosan diagrammalardan iborat. Ular xalq xo’jalik 
tarmog’ini ma’lum bir qismlarini ko’rsatkichlarini tasvirlaydi. 
Umumta’lim maktablari geografiya darslarida jadvallardan keng 
foydalanilgan. Tabiiy geografiya darslarida jadvallar asosan ilovalarda 
berilgan. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya darslarida matndagi jadvallar 
ko’proq o’rin olgan. Jadvallarda ko’proq iqtisodiy ko’rsatgichlar berilgan. 
Ular orasida ma’lum bir iqtisodiy tarmoqni o’sish dinamikasini ochib 
berish mumkin. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya darsliklardagi jadvallarni 
quyidagi guruhlarga bo’lishimiz mumkin: siyosiy geografik; demografik; 
tabiiy resurslar; sanoat; qishloq xo’jaligi; transport va xalqaro iqtisodiy 
aloqalar; regional iqtisodiy geografik sharoitni tasvirlaydigan jadvallar. 
Jadvallarni tahlil i bo’yicha o’quvchilarga juda ko’p mustaqil ishlar 
berish mumkin. 
Xar bir sinfda darslik bilan ishlash o’ziga xos xususiyatlarga ega. 
Beshinchi sinfda boshlang’ich tabiiy geografiya kursini o’rganishda izoxli 
o’qish, matndagi savollarga javob berish, matnning rejasini tuzish, 
matndagi asosiy fikrni aniqlash muhim o’rin tutadi.
VI sinfda ‚Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi‛ni o’rganishda 
quyidagi holatlarga katta e’tibor berish lozim: qiyoslash, matnning 
mazmuni bo’yicha chizmalar, rasmlar va jadvallar tuzish, matndan 
ma’lumotlarni ko’chirib olish, geografik ob’ektlar ro’yxatini tuzish, matnni 
kengaytirilgan rejasini tuzish.
7-sinfda O’rta Osiyo tabiiy geografiyasini o’rganishda ishlar bir oz 
murakkablashadi. Mazkur kurs bo’yicha quyidagi topshiriqlarni berish 
mumkin: matnga kengaytirilgan reja tuzish, chizmalar chizish, turli xil 
aloqalar va bog’liqliklarni ko’rsatadigan jadvallar tuzish (tabiiy geografik 
o’lkalar), iqlimiy jadvallar tuzish va h.k.
VIII- sinfda ‚O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiya‛ kursi 
o’tiladi. Mazkur kurs darsligi bo’yicha quyidagi ishlarni bajarish mumkin: 
matnga reja tuzish, turli xil kartalar bilan ishlash (foydali qazilmalar, 
ma’muriy, iqtisodiy, transport va h.k.), jadvallar bilan ishlash (aholi, mine-
ral resruslar, tarmoqlar bo’yicha iqtisodiy ko’rsatkichlar), chizmalar 
(diagrammalar bilan ishlash) va h.k. 

---

IX-sinfda ‚Jahon iqtisodiy va ijtimoiiy geografiyasi‛ kursi o’tiladi. 
Mazkur kursni o’rganishda o’quvchilarga murakkabroq topshiriqlar 
beriladi: matnni o’qib xulosalar tayyorlash, iqtisodiy geografik kartalarni 
tahlil qilib ma’lum bir davlatni iqtisodiy geografik tavsifini tuzish yoki 
bo’lmasa sanoat va qishloq xo’jaligi rivojlangan hududlarni aniqlash, 
jadvallarni tahlili asosida turli xil chizmalar va diagrammalar tuzish va h.k.