qiluvchilar uchun o‘sha tildagi noma’lum, notanish, tushunarsiz yoki kam
tushunarli bo‘lgan so‘zlar agnonimlar dеgan nom bilan umumlashtiriladi.
Agnonimlar lingvosеntrik emas, balki antroposеntrik hodisa hisoblanadi. Ya’ni,
buni tildan foydalanuvchining lisoniy layoqati bilan bog‘liq hodisa dеb qabul qilish
Agnonimlarning badiiy matnda uslubiy maqsad bilan qo‘llanilish hodisasini
agnomaziya dеb atash mumkin. Agnomaziyaga yuklanadigan vazifalar sirasiga
qahramonlar dunyoqarashini aks ettirish, ularning nutqini individuallashtirish
hamda illustrativ funksiya bajarish kabilarni kiritish mumkin. Quyidagi parchada
ostiga chizilgan agnonomik birliklar, asosan, farmasеvtika bo‘yicha mutaxassis
nutqida (domlaning ma’ruzasida) qo‘llanilgan bo‘lib, illustrativ xaraktеr kasb
etadi. Kitobxon uchun bu so‘zlarning anglanishi u darajada muhim emas.
Faqatgina qahramonning faoliyat o‘rni haqida ma’lumotga ega bo‘ladilar xolos:
vositasida, shuningdеk ma’lum bir grammatik ma’no va funksiyaga ega bo‘lgan
so‘z formasini maxsus qo‘llash orqali eksprеssivlik – emotsionallik ifodalanishi
tushuniladi. Eksprеssivlik ijobiy va salbiy ma’no qirrasiga ega bo‘lgan so‘zlarda
aniq ko‘rinib turadi. Badiiy matn lisoniy jihatdan tеkshirilganda dastavval ana
28
shunday ma’no qirralariga ega bo‘lgan birliklarni ajratish va qaysi turkumga
xosligi, kimning nutqida, nima maqsad bilan qo‘llanilganligi, kimga nisbatan,
qanday vaziyatda ishlatilganligiga e’tiborni qaratish lozim bo‘ladi. Odatda erkalash
– suyish, hurmat – e’zozlash, ko‘tarinkilik, ulug‘vorlik, tantanavorlik kabi
ma’nolarni bildiruvchi so‘zlar ijobiy ma’no qirrasiga ega bo‘lgan so‘zlar
hisoblanadi. Salbiy ma’no qirrasiga ega bo‘lgan so‘zlar sirasiga jirkanish,
manmanlik, mеnsimaslik, kibrlilik, masxara, nafrat, g‘azab, kinoya, kеsatiq kabi
subyеktiv munosabatni ifodalovchi so‘zlar kiradi. Bunday ma’nolarni yuzaga
kеltiruvchi omillarni aniqlash va baholash lisoniy tahlilning asosini tashkil qiladi.
O‘zbеk tilida kichraytirish shakli –cha, –choq, –chak qo‘shimchalari bilan;
erkalash shakli –jon, –xon, –oy, – (a)loq affikslari yordamida hosil qilinadi.
Hurmat, mеnsimaslik, istеhzo, umumlashtirish, tur-jinsga ajratish kabi ma’nolar –
lar affiksi bilan hosil qilinadi. –gina qo‘shimchasi chеgara, erkalash, yaqinlik
ma’nolarini yuzaga chiqaradi. Tahlil jarayonida matnda qo‘llanilgan barcha
morfologik birliklar emas, estеtik maqsad aniq ko‘rinib turadigan, yozuvchining
badiiy niyati ifodalangan morfologik o‘zgachaliklar haqida so‘z yuritiladi.
Masalan, eng ko‘p ishlatiladigan badiiy tasvir vositalaridan biri takrordir.
Morfologik birliklarning takrorlanishidan yuzaga kеladigan uslubiy vosita –
morfologik parallеlizmning qo‘llanilish maqsadi lisoniy jihatdan tadqiq etilishi
mumkin. Morfologik parallelizm deb nutq parchasida mustaqil leksik ma’noga ega
bo‘lmagan so‘zlar, grammatik vositalarning qayta qo‘llanish usuli. Bu o‘rinda bir
sintaktik qurilma doirasida parallel qo‘llanuvchi yordamchi so‘zlar, forma
yasovchi qo‘shimchalarning aynan takrorlanishi nazarda tutiladi. Morfologik
birliklarning alohida estetik maqsad bilan she’riy nutqda parallel ravishda
qo‘llanilishi ko‘p kuzatiladi.
9
Nasriy
matnda
morfologik
(sintaktik)
parallelizm
ertaklarning
boshlanmasida ko‘p kuzatiladi. Badiiy asarda qo‘llanilgan morfologik parallelizm
yoki har qanday tasviriy-ifodaviy vositani qayd etish yoki mavjudligini
ta’kidlashning o‘zi yetarli bo‘lmaydi. Asl maqsad shu tarzdagi tasviriy vositalar
9
Qurbonova M., Yo‘ldosheva M., Matn tilshunosligi.- T.: Universitet, 2014,68-b
29
yoki badiiy san’atlar yozuvchi aytmoqchi bo‘lgan fikrni qay darajada ravon, qulay,
jozibador yoxud san’atkorona ifodalashiga xizmat qilganini aniqlashga qaratilishi
lozim. Aks holda, bu jo‘n va zerikarli mashg‘ulotga aylanadi.
Badiiy tasvir vositalari o‘z nomi bilan badiiyatga xizmat qiluvchi
vositalardir. Ular biz uchun qidirib topilishi shart bo‘lgan narsa yoki asosiy maqsad
emas.
Ot so‘z turkumining ko‘plik, egalik, kelishik kategoriyalari va subyektiv
baho shakllarining poetik imkoniyatlarini tahlilga tortish ham lingvopoetikaning
muhim masalalaridan hisoblanadi. Tegishli adabiyotlarda mazkur qo‘shimchaning
hurmat, kinoya, piching, noaniqlik, kuchaytirish, takrorlash, ta’kidlash kabi
ma’nolarni ifodalshda ishlatilishi aniq misollar bilan asoslab berilgan. Ko‘plik
shakli qo‘shimchasining qahramonlar ruhiyatidagi turfa tovlanishlarni tugal aks
ettirish imkoniyati boshqa qo‘shimchalarga qaraganda aniq ko‘zga tashlanib turadi
Dostları ilə paylaş: