so‘roq gapga o‘xshaydi. Chunki unda kimdandir savol so‘rab javobi kutayotgandek
ayt so‘zi ham qo‘shilgan. Bu so‘z o‘quvchini, she’rxonni biroz chalg‘itishi
mumkin. Ammo bu gap ham ritorik so‘roq gapning bir turi hisoblanadi. Bizga
ma’lumki, she’riyatda qahramon odatda bitta, ikkita yoki uchta bo‘lishi mumkin.
Ularning birinchisi muallifning o‘zi yoki lirik qahramon. Odatda 90 foiz she’rlarda
kechinmalari, tuyg‘ulari, boshidan o‘tkazgan voqea-hodisalari oniy lahzada aks
etgan qalb kechinmalari sifatida qog‘ozga to‘kiladi. Bu o‘rinda u she’riy matnda
aksariyat hollarda o‘zi bilan o‘zi gaplashadi, ya’ni monologiik nutq yuzaga keladi.
Lirik qahramon o‘z ichki meni bilan gaplashganligi sababli ham unda savol-
50
javoblar bo‘lishi mumkin. Aksariyat hollarda esa bu ritorik so‘roq gaplar orqali
yuzaga chiqadi. Shu bilan birga, lirik qahramon, she’riy matn ichida o‘z yoriga,
sevgilisiga, do‘stiga, Ollohga murojat qilishi va raqibiga yuzlanishi ham mumkin.
Ularga ham savollar beradi, ammo ularning javobini o‘zi bilib turadi. Shu bois
ham bunday o‘rinlarda shoirlar ritorik so‘roq gaplardan unumli foydalanadilar.
Yuqoridagi misolda ham xuddi shu holni kuzatish mumkin. Aldagan men
emasman degan yashirin inkor ma’nosi ritorik gap orqali o‘z aksini topgan.
Sevimli va mahoratli shoirimiz Muhammad Yusufning ijod namunalarini
kuzatar ekanmiz, uning so‘roq gapning bu turidan, ya’ni ritorik gaplardan deyarli
har bir she’rida o‘rnida foydalanganini ko‘ramiz. Uning ijod namunalari xalq
qalbiga birdan quyilib qolishiga, tez yodda qolishiga va kuchli ta’sirga ega ekanligi
balki shundandir. Chunki ritorik gaplarning asosiy vazifasi tinglovchiga
emotsional-ekspressiv ta’sir qilishdan iboratdir. Bu orqali esa tilning ta’sir qilish
funksiyasi bajariladi. She’riyatda esa qalb kechinmaari va pand-nasihatlar ana shu
vosita orqali berilib, uning qiymati yanada oshadi. Quyidagi misolga diqqat
qilamiz.
Ayting, kimning paymonasi to‘lmagan,
Qiz bor — ota yot bag‘irda o‘lmagan.
O‘g‘lim yo‘q deb o‘kinganlar — johillar,
Hatto, payg‘ambarning o‘g‘li bo‘lmagan!..
Bilib ayting aytganda har so‘zingiz,
Qay o‘g‘ildan kamdir, ayting, qizingiz?!.
28
Berilgan banddagi birinchi gap ritorik so‘roq hisoblanadi. Ayting,
kimning paymonasi to‘lmagan gapi shaklan inkor ma’nosini bildirmoqda, unda
ritorik gapning belgilaridan bo‘lgan tinish belgisi ham yo‘q. Albatta, buning
o‘ziga xos sabablari mavjud. She’riyat qoidalariga ko‘ra, muallif tinish belgilarini
qo‘llashi yoki qo‘llamasligi ham mumkin. Bunday holatda ham mazmunan u
so‘roqmi, oddiy so‘roq gapmi yoki buyruq, ritorik gapmi yoki darak ekanligi
28
Muhammad Yusuf., Saylanma., T.: Sharq., 2007, B.288.
51
matn mazmunidan anglashilaveradi. Bu misol ham xuddi shunday. Ya’ni undagi
inkor aslida yashirin tasdiq ma’nosiga ega.
“hammaning paymonasi to‘ladi”
degan ma’no ritorik so‘roq gap ortidagi implitsit tasdqiqdir. E’tibor bersak, ritorik
so‘roq gap tarkibida keladigan kim so‘roq olmoshi tasdiq yoki inkor ma’nosiga
aylantirilganda hamma, hech kim kabi boshqa belgilash olmoshlari bilan
almashadi. Buni ham ritorik gaplarning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri sifatida
baholashimiz mumkin. Yuqoridagi bandning oxirgi gapi ham ritorik so‘roq
gapga misoldir. Qay o‘g‘ildan kamdir, ayting, qizingiz?!. Gapida “qizingiz hech
Dostları ilə paylaş: