Vazir lig I
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Yaratganga borib aytaman seni!
O‘zi hukm etsin odil va xolis. Men qaytib kelmayman, tushunyapsanmi? Axir men bittaman, yagona, yolg‘iz... 35
Bu bandda biz ajratib ko‘rsatganimiz- men qaytib kelmayman, tushunyapsanmi? Gapi ritorik so‘roq gap hisoblanib, unda ta’kidlash ma’nosi mavjud. Ya’ni lirik qahraon qaytib kelmasligini ta’kidlash uchun tushunyapsanmi shakildagi so‘roq gapdan foydalangan.
Yuqoridagi bandda esa birinchi misradagi gap ritorik so‘roq gap, unda yashirin inkor ma’nosi impliqit tarzda ifodalangan. Bu o‘rinda ritorik so‘roq gapni hosil qilgan vosita –mi so‘roq yuklamasi sanaladi. Bu qo‘shimcha yuklama ham
35 Iqbol Mirzo . Sizni kuylayman.- T.: Sharq., 2000 56
ritorik so‘roq gap hosil qilishda faol ishtirok etuvchi vositalardan biri sanaladi. Aslida oddiy so‘roq gapni yasaganida unga ha yoki yo‘q shaklidagi javob talab qilinadi. Ammo u ritorik gap tarkibida kelar ekan unga bunday javoblar shart emas. Chunki uning javobi o‘z ichidadir. Yuqoidagi gapdan esa to‘y buzishga jur’atim
Bu misolda esa uchta odam bilgan gap qanday qilib sir bo‘lsin? Ritorik gapi orqali uchta odam bilgan gap sir bo‘la olmaydi degan mazmun mavjud. Iqbol Mirzo qalamiga mansub quyidagi to‘rtliklarda ham ritorik so‘roq gaplarning go‘zal namunalari qo‘llangan.
57
Osmon – yuksak, zamin tuban, pastmi, salim, Sening darding mening dardimmasmi, salim?
Quyida berilgan ikki misolda esa ritorik so‘roq gaplar nahot, nahotki yuklamalari bilan shakllantirilgan bo‘lib, ularda taajjub ma’nosi ustunlik qiladi. Bugun seskantirdi, bir sovuq savol, Tilimni tishladim, tishlarim sindi. Nahot, yer ustida bizga yo‘q visol, Nahot, yer ostida ko‘rishsak endi?! Birinchi bor o‘zimga yoqib qoldi tovushim: «Ko‘zimga ishonmayman, nahotki o‘zingsan shu?!» 36 Demak, o‘zbek she’riyati, she’riy matnlari ham tilning, umuman og‘zaki nutqimizning barcha xususyatlarini o‘zida jamlagan bo‘lishi kerak. Chunki har qanday milliy adabiyotning yaratuvchisi, albatta xalq vakili bo‘ladi. Shu boisdan ham u yaratgan ijod namunalarida ma’lum bir tilning barcha boyliklari, imkoniyatlari o‘z aksini topadi. Shunday bo‘lsagina uning yozgan asarlari xoh u nasriy bo‘lsin, xoh nazmiy o‘quvchi, kitobxon qalbiga tezroq yetib boradi va o‘zining o‘quvchisini topadi. Mobodo, buning aksi bo‘lsa, ya’ni badiiy matn faqat oddiy so‘zlashuv uslubidagi matnlardan farq qilmasa unday asar kitobxonni tez zeriktiradi. Shu boisdan yozuvchi, shoirlarimiz estetik ta’sirni kuchaytirish uchun o‘z asarlarida lingvistik vositalarning turli ko‘rinishlarini qo‘llaydilar. Ularning ichida, ayniqsa, ritorik so‘roq gaplar alohida ahamiyat kasb etadi. Yuqoridagi tahlillardan ham ma’lum bo‘ladiki, she’riy matnlarni ritorik gaplarsiz taavvur qilish mumkin emas. Ular o‘zida singdirgan bir necha ma’no orqali, ya’ni qisqa satrlardagi ko‘p mazmunlilik asosida she’riy matnning o‘ziga xosligini ta’minlaydi. Shu sabab ham shoirlar bu lingvistik vositaga qayta-qayta murojaat qilaveradilar.
36 Iqbol Mirzo . Sizni kuylayman.- T.: Sharq., 2000 |