Vazirligi b. M

Sifatni yaxshilash uchun standartlashtirish

Mahsulot sifati standartlashtirish yoʻli orqali amalga oshiriluvchi davlat miqyosida rejalashtirish ob‟ekti hisoblanadi. Standart sifat koʻrsatkichlari asosiy hususiyatlari miqdoriy koʻrsatkichlarini belgilashga hizmat qiladi, ularning umumiyligi mahsulotlarning asosiy koʻrsatkichlarga muvofiqligini aniqlash imkonini berdi. Standart va sifat tushunchasi ajralmas va bir briga bog„liq. Standartlarda belgilangan talablar qanchalik yuqori boʻlsa, mahsulot sifat darajasi ham shunchalik yuqori boʻladi.

Qurilish, kemasozlik, temir yoʻl transporti turli maqsadlar uchun koʻzda tutilgan turli maqsaddagi quvurlar, simlar, poʻlat arqonlar va boshqa bir qator mahsulotlar uchun standartlashtirilgan mahsulotlar tarkibiga uglerodli va kam uglerodli legirlangan konstruktsion poʻlatlar kiradi.
Standartlarga muvofiq sifat koʻrsatkichlari asosiy istemol xususiyatlarining toʻplamidir. Prakat uchun majburiy hususiyatlar quyidagilardir: tashqi koʻrinish, shakl, oʻlchamlar va fizik - kimyoviy xossalar. Prokat mahsuloti sifatining umumiy oʻsishi birinchi navbatda poʻlatdan yasalgan profillar, oʻlchamlar va navlarning maqbul kengayishi bilan ta‟minlanadi va mahsulotning ma‟lum bir turi sifatini yaxshilash haqiqiy oʻlchamlar va haqiqiy hususiyatlarni standart tomonidan belgilangan naminal qiymatga yaqinlashtirish orqali taminlanadi yani bir hillik ortadi. Standartlar kafolatlangan mahsulot sifatini aks ettiradi.
Standartlashtirish sohasidagi ishlar ilmiy asosga qurilgan. Yilliy tadqiqot ishlarining natijalari davlat standartlari loyihalarini ishlab chiqish uchun material boʻlib hizmat qiladi. Sanoat tarmoqlarida iqtisodiyotning barcha tarmoqlari uchun standartlashtirish boʻyicha 500 ga yaqin asosiy tashkilotlar mavjud.
Barcha davlat standartlari ikki asosiy guruhga boʻlinishi mumkin: mahsulot standarti va usullar standarti. Birinchi guruh sanoat mahsulotlari uchun barcha
standartlarni oʻz ichiga oladi. Standartlarning ikkinchi guruhi mahsulotlarning belgilangan sifat koʻrsatkichlarini olish va ulardan oqilona foydalanishni ta‟minlaydigan nazorat usullarini tartibga soladi.
Mahsulotlar uchun standartlar sanoat tarmoqlari boʻyicha Oʻzstandart davlata agentligi tomonidan har yili davlat standartlari indeksi boʻyicha tasniflanadi. Tegishli mahsulot turlari boʻyicha tasniflashdan tashqari usullar uchun standartlar materiallarning hususiyatlariga koʻra guruhlangan boʻlishi mumkin.
Qora metalurgiya mahsulotlarining asosiy turiga prokat va toʻrtinchi chegara deb nomlanuvchi mahsulotlar (quvurlar, metizlar, simlar va boshqalar) kiradi. Bu mahsulotlar xalq hoʻjaligining boshqa tarmoqlari uchun hom ashyo yoki yarim tayyor mahsulotlar hisoblanadi, va koʻp hollarda metall kesiladi, payvandlanadi, bukiladi, termik ishlanadi. Shuning uchun detallar, agregatlar va konstruktsiyalar ishlash jarayonida metall (konstruktiv mustahkamlik, korroziya bardoshlik va issiq bardoshlikk)ga ega boʻlishi, kerak, bu me‟yorlarga qoʻshimcha ravishda metall va konstruktsiyalarni ishlab chiqarish jarayonida zarur boʻlgan texnologik hususiyatlarga ega boʻlishi kerak (shtamplanuvchanlik, payvandlanuvchanlik, prokatlanish va boshqalar). Ushbu hususiyatlar standartlashtirishga ham muhtoj.
Poʻlat va prokatlar uchun davlat standartlari orasida ularning katta qismi yuqori sifatli poʻlatlarga tegishli. Sifatli poʻlat standartlari toʻrtta asosiy turga boʻlinadi.
Tasniflash standartlari poʻlatning kimyoviy tarkibi va umumiy sifat hususiyatlarini muayyan turdagi prokatlarga ajratmasdan tartibga soladi. Bunday standartlarga misol sifatida ГОСТ 5632 - 72 “Poʻlat va yuqori legirlangan, korroziyabardosh, olovbardosh va issiqbardosh (deformatsiyalanuvchi markalar)” kiritilishi mumkin.
Saralash standartlar prokatlarning shaklini, qalinligi yoki diametr oʻlchamlarini, prokat uzunligi yoki kengligini va barcha standart oʻlchamlarni belgilaydi. Saralash standartlari umumiy (ular tarqatiluvchi guruhlari koʻrsatilmaydi) va hususiy (poʻlat va qotishmalar guruhlari yoki navlarini aniqlash
uchun) boʻlishi mumkin. Saralash standartlariga misol tariqasida ГОСТ 2590 - 71 “Issiqlay choʻziluvchan yumaloq poʻlatlarni” keltirishimiz mumkin.
Texnik talablar uchun standartlar poʻlat yoki qotishmalarning ma‟lum navlaridan olingan ma‟lum bir yoki bir necha turdagi prokat mahsulotlarining sifat hususiyatlarini tartibga soladi. Ushbu standartlar standartlashtirilgan ob‟ektlar xajmini kengaytirish nuqtayi nazaridan eng keng tarqalgan va istiqbolli hisoblanadi. Masalan ГОСТ 5949 - 75 “Issiqbardosh va korroziyabardosh va poʻlat navlari. Texnik talablar”.
Umumiy standartlar poʻlat navlarining ma‟lum bir guruhida yasalgan prokat mahsulotlarning bir yoki bir necha turiga qoʻyiladigan texnik talablarni belgilaydi va bu markadan boshqa turdagi prokatlarning kimyoviy tarkibiga qoʻllaniladi. Masalan ГОСТ 1050 - 74 “Yuqori sifatli konstruktsion uglerodli poʻlat: Markalar va umumiy texnik talablar” va ГОСТ 4543 - 71 “Konstruktsion legirlangan poʻlat. Markalar va texnik talablar”. Ushbu ikkala standart ham diametri (qalinligi) 250 mm gacha boʻlgan issiq choʻziluvchan va bolg„alanuvchan poʻlat turlariga qoʻyilgan texnik talablarni tartibga soladi va kimyoviy tarkibi jihatidan ushbu poʻlatdan yasalgan boshqa turdagi prokat mahsulotlariga nisbatan qoʻlaniladi. Huddi shu guruh tarkibiga poʻlat turlari va ularga qoʻyiladigan texnika talablardan tashqari, bir qator mahsulotlar, oʻlchamlarni oʻz ichiga olgan standartlar kiritilishi kerak.
Standart bilan yuqori magnit oʻtkazuvchanligi boʻlgan qotishmalardan tayyorlangan simlar, listlar va tasmalar uchun aniq oʻlchamlarni bundan tashqari kimyuviy tarkibining umumiy standartlarini va har bir turdagi mahsulotning oʻlcham guruhlari uchun magnit hususiyatlarining diferensial normalarini belgilaydi.
Bu guruhga nafaqat ayrim mahsulot turlari uchun texnik talablarni, balki individual koʻrsatkichlarni sinash usullarini ham belgilaydigan standartlarni oʻz ichiga oladi. Bunday standartlarga masalan ГОСТ 801-78 “Rolik podshibnikli sharikli poʻlatlar” uning muhim qismi metallmas eritmalar uchun na‟muna olish qoidalari va sinov usullarini belgilovchi metodik koʻrsatma xisoblanadi.

6.