Vazirligi z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti

1.3. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining psixik rivojlanish 
xususiyatlari
Har qanday davlatda, har qanday jamiyatda ham ota-onasi qaramog‘isiz 
bolalar bo‘lgan, bor va bo‘ladi ham. Bu holatda jamiyat va davlat bu bolalarning 
rivojlanishi va tarbiyalanishi mas’uliyatini o‘z bo‘yniga oladi. Mehribonlik uyi 
tarbiyalanuvchilaridan o’tkazilgan so’rovnomaga ko’ra mehribonlik uylari bo’lishi 
kerak degan javob olindi. Buning asosiy sabablaridan biri sifatida u yerdagi 
tarbiyachi onalarning yaxshiligi,shart-sharoitlar va yetim, ijtimoiy yetim 
bolalarning ko’ligi ko’satildi. 
Internat turidagi muassasalarda bola muammolarini o‘rganish bilan 
shug‘ullanayotgan pedagog va psixologlar shuni aniqlashdiki, hayotning ilk 
davrlaridanoq yaqinlaridan ajralib qolish bolaning keyingi taqdirini oldindan 
belgilab berar ekan. Onasidan ayrilish va umuman yaqinlaridan ayrilib qolish 
bolalar rivojida katta ta’sir ko‘rsatadi. Chunki insonda mehr bola dunyoga 

---

44 
kelmasdan ilgari shakllanib bo’ladi.Mehr va e’tiborning yetishmashligi bola uchun 
dastlabki yo’qotishlardan biridir. Ota-onasini yo‘qotgan bola bu haqiqatdan ham 
fojiali olamdir. Ota-onaga ega bo‘lish ehtiyoji bolaning eng kuchli ehtiyojlaridan 
biri. 
Bolalik insonning ruhiy bardoshliligi, hayotga qiziqishini, maqsadga 
intiluvchanligini ta’minlovchi asosiy xislatlarning shakllanish davridir. Bu 
ma’naviy xislatlar betartib shakllanmaydi, ular ota-ona mehri sharoitida, oila 
bolaga o‘zi va boshqalar uchun mas’ul bo‘lish, birovga kerakligini sezish 
sharoitida shakllanadi. 
Ijtimoiy yetimlik muammosi aksariyat rivojlangan va rivojlanayotgan 
davlatlarga xos muammo hisoblanadi.Afsuski, ushbu muammo bizning 
mamlakatimizni ham chetlab o’tmagan. 
Yetimlikning barcha sabablarini sanab o‘tish mushkul, chunki bu turli fan 
sohalari (tibbiyot, psixologiya, sotsiologiya, pedagogika va boshqalar) olimlari 
shug‘ullanayotgan ko‘p aspektli muammodir. Biroq asosiy uchta sababni ajratib 
ko‘rsatsak bo‘ladi: 

ota-onalarning (odatda, onalarning) o‘z voyaga yetmagan bolasidan voz 
kechishi, asosan go‘daklik davridagi boladan kechishi; 

uning ota-onasidan ota-onalik huquqini olib qo‘ygandan so‘ng bolani 
oiladan majburan ajratib olish; 

ota-onalarning vafoti. 
“Yetim” va “ ijtimoiy yetim” degan tushunchalar bir-biridan farqlanadi. 
yetim bolalar bu 18 yoshgacha ota-onasining biri yoki ikkovi vafot etgan bo‘ladi.
Ijtimoiy yetim–biologik ota-onaga ega bo‘lgan, biroq ular turli sabablar uning 
tarbiyasi bilan shug‘ullanmaydigan bolalar. Bu holatda unga g‘amxo‘rlik qilishni 
davlat va jamiyat o‘z bo‘yniga oladi.
Shunday qilib, ota-onalar qaramog‘isiz qolgan bolalarga ota-onalari: 

vafot etgan; 

ota-onalik huquqidan mahrum bo‘lgan; 

bedarak yo‘qolgan; 

---

45 

muomalaga layoqatsiz; 

axloq tuzatish koloniyalarida jazo o‘tayotgan; 

jinoyat sodir etishda ayblanib, hibsda bo‘lgan; 

bola tarbiyasidan bo‘yin tovlayotgan; 

bola vaqtincha joylashtirilgan shifo, ijtimoiy maskanlardan uni olib 
ketmayotgan bolalar kiradi. 
Bolalarning asosiy ijtimoiy muammolari ularning psixofiziologik maqomi 
va ular yashayotgan jamiyatning obyektiv holatidan kelib chiqadi. Haqiqiy, uyg‘un 
oila hayotini ko‘rmagan bolalar juda kam holatda to‘liq oilaviy munosabatlarni 
qura olishadi. Bunday sharoitlarda ijtimoiy muhim qadriyatlar-oila, nikoh, bolalar, 
ota-onalarning qadri pasayadi. 
So‘nggi yillarda oilaviy aloqalar tizimi ishida ham inqirozli o‘zgarishlar ro‘y 
beradi, chunki aksariyat ota-onalar bolalarini nafaqat ijtimoiy, balki fiziologik 
jihatdan ham ta’minlay olmadilar. Kambag‘allik va uning oqibatlari bola, o‘smir 
olamini vayron etadi, chunki uning ota-onasi, tabiiy himoyachilari bolaning barcha 
ehtiyojlarini qondirishga qurbi yetmaydi. 
Qarovsiz qolgan bolalar – oilaviy aloqalarning barbod bo‘lishi natijasidir. 
Ijtimoiy yetimlar soni borgan sari oshib bormoqda. Shuning uchun davlat birinchi 
navbatda bolani oilada saqlab qolish va davlat muassasasiga tarbiyalash uchun 
topshirishni oldini olishga barcha kuchini ishga solmoqda. Agar bolani oilada 
saqlab qolish iloji bo‘lmasa, u uchun yangi oila qidiriladi. Biroq bolani yangi oila 
yoki tarbiya muassasasiga topshirayotganda bolaning etnik guruhi, mahalliy 
an’analari bilan bog‘liq muhitda qolishi uchun barcha narsa qilinadi. 
Har bir davlatda bola tarbiyasi va rivojlanishiga tegishli ijtimoiy qarorlar 
tizimi tuzilmoqda va mustahkamlanmoqda. Ularga quyidagi variantlarni kiritsak 
bo‘ladi: bolani o‘z oilasida saqlab qolish, o‘z oilasiga qaytarish, davlat ichida 
bolalikka olish, boshqa davlatda bolalikka olish, maxsus tarbiya muassasalariga 

---

46 
topshirish.Agar bola bolalikka olinmasa yoki qabul qiluvchi oilaga topshirilmasa, 
unda uning tarbiyasi va rivojlanishi bilan davlat muassasalari shug‘ullanadi. 
Go‘daklar uyida 3 yoshgacha bo‘lgan tashlandiq bolalar, tug‘ma yetimlar 
tarbiyalanadi, keyinchalik ular bolalikka olinadilar yoki bolalar uyi hamda maktab 
internatlarga o‘tishadi. Bolalar uyining maktab internatdan asosiy farqi, uning 
tarbiyalanuvchilari shu atrofdagi maktablarda ta’lim olishadi, maktab-internat 
tarbiyalanuvchilari esa o‘sha muassasaning o‘zida ham yashashadi, ham ta’lim 
olishadi. 
O‘z oilasidan boshqa joyda ulg‘ayayotgan boladoimo g‘ayritabiiy hodisadir. 
Go‘dak hayotining ilk haftalarida hayotga eng qulay sharoitlarda onasiz tarbiya 
90% holatlarda uning rivojlanishining bo’zilishiga olib keladi. Internat turidagi 
muassasalarda tarbiyalanayotgan bolalar ruhiy va emotsional deprivatsiyadan azob 
chekishadi, sensor jihatdan och qolishadi, ular real hayotdan ajratib olinganlar. 
Bolalar uylari, maktab-internatlarining deyarli barcha tarbiyalanuvchilari ruhiy 
jarohatniboshdan kechirishgan, bu esa ularning rivojlanishi uchun yomon 
oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bunday bolalar chuqur ijtimoiy pedagogik 
qarovsizlik holatida bo‘lishadi. Ijtimoiy tarbiya sharoitlari, emotsional-shaxsiy 
aloqalarning sustligi, oilaviy hayotning imitatsiyasi ijtimoiy infantilzim, 
kommunikativ muammolarni keltirib chiqaradi. 
Bu vaziyatda go‘daklar uylari, bolalar uylari, maktab-internatlar nafaqat 
ta’lim-tarbiya funksiyalarini bajarishga qaratilganlar, ular bolaning normal 
ijtimoiylashuvi, uning to‘liq rivojlanishini ta’minlashadi, nuqsonlarini 
to‘g‘rilashadi, 
tarbiyachilarning 
huquqiy 
va 
psixologik 
himoyalarini 
ta’minlashadilar.Bolalarning bir qismi tarbiya jarayoniga yoshiga qarab qurilishi 
mumkin, biroq aksariyat tarbiyalanuvchilar o‘zlaridan ancha kichik yoshli 
bolalarga mos keluvchi ta’lim tarbiyaga ehtiyoj seziladi. Odatda go‘daklar uyiga
ijtimoiy noxush oilalardan kuchsizlangan go‘daklar kelib tushishadi, ularning 

---

47 
ba’zilari esa bundan oldin uzoq vaqt shifoxonada ham davolanishgan. Ularga 
alohida e’tibor qaratish lozim. 
Go‘daklar uyining spetsifik xususiyatlari bola organizmi rivojlanishiga ta’sir 
ko‘rsatadigan o‘z salbiy jihatlariga ham ega. Odatda tarbiyachining har tomonlama 
rivojlanishini ta’minlash qiyin bo‘ladi. Biroq bu go‘daklar uyining asosiy maqsadi 
hisoblanadi. Tarbiyachi va ijtimoiy pedagog noxush omillarning bolaga ta’sirini 
susaytirishi, bola hayotini taassurotlar bilan boyitishi lozim. 
Go‘daklar uyining asosiy vazifasi bolalarning to‘liq jismoniy va ruhiy 
rivojlanishlarini ta’minlashi, ularni jamiyat hayotiga tayyorlash, ularning ijtimoiy 
adaptatsiyalarini engillashtirishdir. 
Go‘daklar uyida pedagogik ishni tashkil qilayotganda yosh bolalarning asab-
ruhiy rivojlanishlari qonuniyatlariga tayanish, ularning quyidagi xususiyatlari: 
jadallik, bolalar organizmining past qarshilik ko‘rsatish darajasi, jismoniy va ruhiy 
rivojlanishning yaqin o‘zaro munosabati, bolalarda kattalar bilan muomala 
qilishga, ijobiy emotsiyalarga, harakat faolligiga, yangi taassurotlarga katta ehtiyoj 
borligi kabilarni inobatga olish lozim. 
Go‘daklar uyida bolalar sog‘ligini saqlashga, xususan ularning asab 
tizimlarini asrashga katta e’tibor beriladi. Bu esa harakat, nutq, xotira, diqqat, 
tafakkur, tasviriy faoliyat, estetik va axloqiy rivojlanish asosi hisoblanadi. Go‘dak 
hayotining ilk uch yili ichida kerakli ko‘nikmalarni egallay olmasa keyinchalik 
buni o‘rnini to‘ydirishning iloji bo‘lmaydi. Shuning uchun go‘daklar uyining 
vazifasi bolaga hayotining ilk oylaridanoq rivojlanishdan ortda qolishga imkon 
bermaslik. 
Go‘daklar uyida tarbiyalanayotgan bolalar kontingenti bir qator xususiyatlari 
bilan ajralib turishadi. ijtimoiy noxush oilalardan kelib tushgan aksar bolalar 
noxush ijtimoiy va biologik analizga egalar. Agar xizmat ko‘rsatuvchi shaxslar 
bola qichqirig‘iga vaqtida javob bermasalar bolada shaxsiy-emotsional muomala 
aloqasi o‘z vaqtida shakllanmaydi. Natijada hayotining ilk yilidayoq uning yurish-

---

48 
turishida ikki nuqson paydo bo‘lishi mumkin. Birinchisi, bola passiv, harakat va 
emotsional faolligi past, bu esa salbiy odatlar (bammoq so‘rish, boshini qimirlatib 
o‘tirish)ning paydo bo‘lishiga olib keladi.
Ikkinchisi, notinch uyqu, sababsiz yig‘i, boshqa bolalarga agressiv 
munosabat va buning natijasi yurish-turishida salbiy streotiplar paydo 
bo‘lishidir.Bu nuqsonlari bor bolalarda kattalar bilan kam muomalada bo‘lish nutq 
rivojining ortda qolishiga sabab bo‘ladi. Hayotning ilk yilida oliy nerv 
sistemasining shakllanishiga yetarli e’tibor bermaslik bu tizimning rivojiga 
keyinchalik ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Hayotining ikkinchi yilida bolaning 
anglash faolligi susayadi, bola xonada maqsadsiz harakatlanadi, yangi odamlardan 
qo‘rqadi yoki aksincha ular bilan ortiqcha jismoniy aloqaga intiladi. Nutq 
rivojlanishi ortda qolaveradi, salbiy odatlar ham saqlanib qoladi. 
Hayotining uchinchi yilida bolada mavhum anglashning ilk belgilari 
namoyon bo‘lishi lozim: bola o‘zini shaxs sifatida ajrata boshlaydi, uning nutqi 
muomala vositasiga aylanishi mumkin va boshqa go‘daklar uyida 
tarbiyalanayotgan bolalarda bu borada ortda qolish kuzatilishi mumkin.Asabiy 
namoyon bo‘lishlar kuchayadi (bolaga biror narsa rad etilganda yig‘i bilan o‘zini 
polga tashlashi mumkin), boshqa bolalarga, ba’zan kattalarga nisbatan agressivlik 
kuchayadi. Bular mikro ijtimoiy muhit xususiyatlari va sog‘liq holati kabi obyektiv 
sabablarning natijasidir. Bunda kattalar bilan muomala qilishning yetishmasligi va 
ijobiy emotsiyalarning kamligi asosiy o‘rin tutishini inobatga olib, bularning 
o‘rnini bolaga tarbiyaviy ta’sir orqali to‘ldirishga harakat qilish lozim. Bunda 
mehribonlik uyida faoliyat yuritayotgan hodimlar oliy nerv faoliyatining 
rivojlanishini xarakterlaydigan normativ ko‘rsatkichlardan kelib chiqishi kerak. 
Ustiga ustak go‘daklar uyi bolalari og‘irlashgan biologik va ijtimoiy 
anamnezga egalar, ularning rivojlanishi va sog‘ligi ko‘rsatkichlari ham doimo 
optimal 
emas. 
Bu 
jihatlar 
ham 
markaziy 
nerv 
tizimi 
ishchanligini 
tushiradi.Go‘daklar uyi bolalari esa ruhiy stress holatiga juda oson tushishadi. 

---

49 
Endigina go‘daklar uyiga qabul qilingan bolalarning hayotiga kelsak, bunda 
avvalambor bola qayerdan kelayotganini (o‘z oilasi yoki statsionardan) aniqlash va 
shu bilan birga bolaning shu paytgacha bo‘lgan rejimini saqlab qolishi lozim. 
Bolalar uylari yosh alomatlariga ko‘ra maktabgacha yoshdagi bolalar uylari, 
maktab o‘quvchilari bolalar uylari va turli yoshdagi bolalar uchun bolalar uylariga 
bo‘linishi mumkin. 
Bolalar uylarining asosiy vazifalariquyidagilardan iborat: 

bolaning normal rivojlanishini ta’minlab beruvchi qulay sharoitlar 
yaratib berish,bunda oila muhitiga yaqinlashgan sharoit yaratilsa 
maqsadga muofiq bo’ladi. 

bolalar sog‘ligini saqlash; 

bolaning ijtimoiy himoyasining tibbiy pedagogik va ijtimoiy 
adaptatsiyasini ta’minlash; 

tarbiyachilar huquq va manfaatlarini himoya qilish; 

bolalarning ta’lim dasturlarini o‘zlashtirishi hamda shaxs, jamiyat, 
davlat manfaati yo‘lida yetarli ta’lim olish; 

tarbiyalanuvchilarning umumiy madaniyati, hayotga adaptatsiyasini 
shakllantirish: 

tarbiyalanuvchilarning o‘z-o‘zini rivojlantirish va belgilab olish 
ehtiyojlarini shakllantirish. 
Bolalar uyi davlat qaramog‘idagi bolalarning eng tipik muassasasi 
hisoblanadi. Tarbiyalanuvchilarda keng qamrovli ijtimoiy, tibbiy, psixologik, 
pedagogik muammolarning borligi tufayli bolalar uyida ijtimoiy pedagogik 
faoliyat yuritish zaruriyati tug‘iladi. 
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun kattalar tomonidan e’tibor 
qaratilmasligi jiddiy muammo hisoblanadi. Ularda kattalar bilan hamkorlik 
qilishga intilish yetarli rivojlanmagan. Bolalarni kattalar bilan muloqotga 
kirishishiga undovchi sabab shuki, ularni katta odamning o‘zi jalb qiladi, bolalar 

---

50 
kattalar takliflarini bajonidil qabul qilishadi. Bu aloqalarning barchasi kattalarning 
e’tiborini tortishga qaratilgan bo‘ladi. 
Oilalarda yashovchi bolalar va bolalar uylari tarbiyalanuvchilari orasida 
ayniqsa shaxsiy muloqot borasida katta farqlarni kuzatsak bo‘ladi. Buning sababi-
bolalar uyida bola bilan kattalarning muloqot qilishi oiladagidan kamroqdir. 
Bolalar uyida bolaga kattalar kamroq e’tibor qaratishadi, aniqrog‘i ularning 
e’tiborlari bir guruh bolalarga qaratilgan bo‘ladi. Bolalar uyidagi kattalar o‘zgarib 
turishadi, oilada esa buning aksi kuzatiladi. Va nihoyat bolalar uyidagi bolalar va 
kattalar muloqotining emotsional boyligi darajasi oilanikidan pastdir. 
Kichik maktab yoshidagi bolalar tarbiyachilari uchun bolalar uyidagi 
kundalik faoliyati, u yerda yashash rejimini bajarish bilan bevosita bog‘liq sabablar 
yorqin namoyon bo‘lishi xosdir. Bu yoshdagi bolalarning oiladagi sabablari esa 
ancha sermahsuldir. Motivatsion sohaning bunday cheklanganligi bolalar uyida 
bolalarning yashash sharoitlari va ularning kattalar bilan yetarli muloqot 
qilmasliklariga bog‘liq. Bu jihat turli nizoli vaziyatlarda, ayniqsa yorqin ifodasini 
topadi: kattalar va bolalar manfaatlarining to‘qnashuvi, tengdoshlari tomonidan 
ayblanishi, bolaning kattalar va tengdoshlari tomonidan tushunilmasligi va 
hokazo.Bu holatda tarbiyalanuvchining xarakteri o‘z agressivligi bilan ajralishi 
mumkin. Shunday qilib, olimlar bolalar uylari tarbiyalanuvchi shaxsiyatining aqliy, 
xulq-atvor va ehtiyoj sohasini aniqlashdi. 
Bola alohida olingan shaxs sifatida o’z-o’ziga munosabatini shakllantirish 
jarayonida asosan ikki bosqichni boshidan kеchiradi. Bu bosqichlar o’smirlik 
yoshining ikki xil davriga – kichik o’smirlik davri va katta o’smirlik davriga to’g’ri 
kеladi. Birinchi bosqichda bola o’zini «bolalar»dan ajratib, endi o’zini kattalar 
olamiga mansunbligini ta'kidlamoqchidеk bo’ladi. Bu davr uchun kattalarning 
xatti-harakatlariga taqlid qilish va o’zining mana shu yarashmagan qiliqlariga 
tanqidiy baho bеra olmaslik, uning katta yoshli kishilarga yaqin bo’lishi uchun 
yordam bеrayotgan bir guruh tеngdoshlari bilan ortiq darajada bog’liq bo’lib 
qolishi va shu singari holatlar xaraktеrlidir. 

---

51 
Ikkinchi bosqichda – endi o’zining yosh bola emasligiga shubha qilmaydi va 
u o’zligini aniq anglay boshlaydi, o’z shaxsini ulug’lab, o’ziga xos harakatlar qila 
boshlaydi. Bu davrga kеlib, uning harakatlari o’zi bilan o’rtoq bo’lgan bir guruh 
tеngdoshlariga bog’liq bo’lmay qoladi. Atrofidagi har qanday kishining uning 
shaxsi haqidagi tanqidiy fikrni eshitgisi kеlmaydi, xato bo’lsa ham o’z fikrida 
qat'iy turishga harakat qiladi. Shuning uchun ham bu davrda bolaga ta'sir o’tkazish 
mеtodikasiga jiddiy e'tibor bеrish darkor. 
O’smirlik yoshida yuz bеrgan o’zgarishlar, jumladan fiziologik o’zgarishlar 
nafaqat uning xulqiga, xatti-harakatlariga ta'sir etibgina qolmay, uning bilishga 
bo’lgan munosabatlariga, mеhnat va uning turlariga munosabatlarini ham 
o’zgartirib yuboradi.Bu davr mobaynida bolaning atrofga va o’ziga bo’lgan 
avvalgi munosabatlari sinib, qayta tiklanadi va o’smirning mustaqil hayotga qadam 
qo’yish bosqichi shakllanadi. Hayotga qadam qo’yish birdaniga yuz bеradigan 
hodisa emas,balki uzoq davom etuvchi jarayon bo’lib, uning biologik, psixologik 
va ijtimoiy tomonlari o’z qo’zg’aluvchi kuchlari, taraqqiyotining o’z maromi va 
sur'atlariga ega. 
Uning ko’pgina talablari (da'volari) yеngilmas qiyinchiliklarga olib kеladi, 
nizo yoki rеal voqеlik bilan ziddiyatga kirishadi. Hayot tarzini amalda o’zgartirib 
bo’lmaslik o’smirda psixologlar tomonidan shu yoshga xos dеb ko’riladigan 
orzularni vujudga kеltiradi.Agarda o’smir o’zida bilim va estеtik ehtiyojlar, 
ma'naviy-axloqiy komillikka intilish kabi barqaror shaxsiy manfaat va xulq-atvor 
motivlarini yеtarli darajada shakllantirsa, o’tish davri inqirozi ancha yеngil o’tadi. 
O’smirning ibratli kishilarni nazarda tutib ish ko’rishi, oliy va istiqbolli 
maqsadlarga munosib taqlid qilishi sub'еktning istalgan yo’nalishdagi xulq-atvori, 
emotsiya va axloqini aniqlashga qodir. Bu kabi mo’ljalli ish tutish xulq-atvorning 
turli yo’nalgan motivlar qaramaqarshiligiga barham bеrish yoki ularni qaysidir 
ma'noda tеkislash va o’smirlarni yanada ichki uyg’unligini ta'minlashga qodir. Shu 
bilan birga o’smirlik davri L.V.Vigotskiy (1960) ifodalaganidеk, birgina formula 
bilan qamrab olinishi mumkin emasligini unutmaslik lozim. Uning xususiyatlarini 
tushunish uchun ushbu davrning psixik taraqqiyotiga dahldor ichki harakatga 

---

52 
kеltiruvchi kuch va ziddiyatlar o’rganilishi, o’smirlik davrining barcha bеlgilar 
majmui tabiatini ochuvchi o’ziga xos psixologik va ijtimoiy yutuqlarni ajratish 
lozim. Bunday bosh psixosotsial muvaffaqiyatlardan biri ilk bosqichda (12-14 
yoshda), L.I.Bojovich fikriga ko’ra o’smirlar o’z fikrini ifodalash va o’zini 
namoyon qilish imkoniyatini yaratuvchi o’zo ‘zini anglash bosqichi, yakunlovchi 
bosqich (15-17 yosh) da esa o’z kеlajak muammosini ilk bosqichga xos orzu 
havaslar asosida emas, balki o’zining haqiqiy imkoniyatlarini va tashqi sharoitlarni 
hisobga olgan holda hal etish zarurati bilan bog’liq o’z taqdirini o’zi bеlgilashi 
hisoblanadi. O’smirning o’z taqdirini o’zi bеlgilashi va hayotdagi maqsadini 
aniqlash zarurati bilan bog’liq. Bu intilish va ehtiyojlardan mahrum bo’lish yosh 
davrlari psixologiyasida mе'yor doirasida ko’riladigan inqirozni, ayrim hollarda 
esa, psixiatriya sohasiga doir psixologik xulq atvor ko’rinishlarini vujudga 
kеltirishi mumkin. Shunday qilib, biz ko’rayotgan o’smirlik davriga fizik va psixik 
taraqqiyot darajasi va sur'atlarda ijtimoiy munosabatdagi anomal xulq-atvor 
ko’rinishlarini vujudga kеltiruvchi ziddiyatlar bilan ifodalangan eng yuqori 
nomutanosiblik xos bo’lib, bu ma'suliyatli davr psixolog, sotsiolog va shifokor-
psixiatr va psixogigiеnistlar tomonidan katta e'tibor talab qilishga loyiq. Agarda 
o’smirga bunday kеskin davrda “o’zligini topish”da, yangi manfaatlardan xabardor 
bo’lishda aql, nazokat bilan yordam bеrilmasa, kattalar bilan normal 
munosabatlarni o’rnatishning eng to’g’ri yo’llari topilmasa, unda “o’smirlik 
mе'yori”dan chеtga chiquvchi nomaqbul xatti-harakatlar va xulqatvor rеaksiyasi 
yuzaga kеlishi mumkin. 
Bolalar uyida tarbiyalangan bolalarda “mеn o’zim” dеgan tushunchani 
anglash o’ziga xos tarzda kеchadi. O’ziga bo’lgan munosabat bolaning aqliga 
qarab, uning atrof haqidagi bilimlari bilan bog’liq holda qatnashadi. Mana hozir 
bolalar uyida yashovchi bolalarni o’ziga bo’lgan munosabatlarida farqlarni ko’rib 
chiqamiz. Oila bag’rida yashovchi bolalarda o’ziga bo’lgan o’ta ijobiy munosabat 
yaqqol ko’zga tashlanadi. Bunday bolalar o’zlarini atrofdagilar munosabatiga 
qarab baholaydilar. 

---

53 
Shuni ta'kidlab o’tish joizki, bolalar uyining 7-8 sinf bitiruvchilarida 
o’zlariga ishonchi juda yеtarli darajada bo’lgan. Atrofdagilarga bo’lgan 
munosabat, muomala kеlajak hayotga bolaning o’z yo’lini topishida katta 
ahamiyatga ega. Shuning uchun bolalar uylaridagi o’qituvchi va turli bolalarni 
yoshlikdanoq bunga o’rgatish uchun ijobiy ishlar amalga oshirmoqda. Zеro, bu 
ularning bosh vazifasi bo’lishi bilan birgalikda, ularni majburiyati hamdir. Shuning 
uchun bolalar uylarida va maktab intеrnatlarida o’ziga xos uchrashuvlar tashkil 
qilinmoqda. Bunda bolalar har qanday qiyin vaziyatlarda yoki o’zi haq bo’lib 
turgan holatlarda o’z haqqini talab qilishi mumkin. 
Bolalar uylari tarbiyalanuvchilarining aqliy, xulq-atvor va motivatsion 
tavsiflariga bola sog‘ligi bilan bog‘liq muammolar ham qo‘shiladi. Aslida bolalar 
uylarida to‘liq sog‘-salomat bolaning o‘zi yo‘q-aksar bolalar yuqumli kasalliklarga 
ega. 
Ular 
orasida 
nogironlar 
ham 
uchrab 
turadi. 
Bolalar 
uylari 
tarbiyalanuvchilariga taksikomaniya, narkomaniya kabi holatlar xosdir.Achinarlisi 
shundaki, salbiy illatlar bola hayotining oxirigacha saqlanib qolishi mumkin. 
Chexiyalik tadqiqotchilar I.Langieyer va Z.Mateychek
2
fikricha, mehribonlik 
uyi tarbiyalanuvchilari psixik taraqqiyotining quyidagi sohalari bilan bog‘liq 
muammolar ko‘zga tashlanadi. 
1.
Intellektual rivojlanishidagi muammolar: 
ko‘p hollarda aqliy tarqqiyotning susayishi kuzatiladi. Bundan 
tashqari, ular hatto oldilarida turgan muammoga doir mustaqil qaror qabul qila 
olmaydilar. Ularga namuna asosida ish olib borish qulayroq;
yangilikka bo‘lgan qiziqish, yorqin hayotiy misollar va hatto 
g‘ayritabiiy holatlar kabi primitiv shakllarda ham ehtiyojlarning anglanishi haddan 
tashqari kuchsiz aks etadi. Bu yerda voyaga etmaganlarning axloq tuzatish 
koloniyalari tarbiyalanuvchilarini ham misol keltirish mumkin. Lekin, ularda 
motivasiya sust aks etishiga qaramay, hayotga bo‘lgan bevosita qiziqish juda 
yorqin nomoyon bo‘ladi;
2