Mahalliy tovar va xizmatlar bozorida kommunal sohada faoliyat yurituvchi ko‘plab tashkilotlar monopol mavqega ega. Shuning uchun davlat sektoridagi monopoliyalar amaliyotini tahlil qilishdan oldin monopoliya nazariyasiga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.
Oddiy monopoliyaning asosiy xususiyatlaridan biri tabiiy monopoliyaga to‘liq taalluqlidir. ya’ni: sotuvchi mahsulot hajmini cheklash orqali narxni oshirish imkoniyatiga ega bo‘lsa, bozorda monopol hokimiyatga ega. Bundan tashqari, "Monopoliya" nomining o‘zi bozorda faqat bitta sotuvchi borligini anglatadi. Bozorga boshqa firmalarning kirib kelishini "Oldini olish" uchun sanoatga kirish to‘siqlari mavjud.
Oddiy monopoliya sharoitida bular monopolistning o‘zi yoki davlat tomonidan yaratilgan sun‘iy to‘siqlar - patentlar, litsenziyalar, agressiv narx siyosati va boshqalar mavjud bo‘ladi. Tabiiy monopoliya sharoitida kirish uchun to‘siqlar ko‘pincha "Tabiiy" bo‘ladi. Masalan, yuqorida aytib o‘tilganidek, suv ta’minoti bozoriga kirish kompaniyaning tarmoqlar, suv olish joylari va boshqalarni qurish uchun ko‘rsatishi kerak bo‘lgan ulkan boshlang’ich xarajatlari bilan cheklangan. Nihoyat, monopolist mahsulotini almashtirish odatda qiyin.
A) monopolist foydasi b) Monopolist zarari 6.1.- oddiy monopoliya3 MR - marjinal daromad; D - talab; MC - mahsulot birligi uchun marjinal xarajatlar;
Iqtisodiy nazariyaga ko‘ra, har qanday firma maksimal foyda olishni maqsad qiladi. Ushbu maqsadga marjinal xarajatlar marjinal daromadga teng bo‘lgan nuqtada erishiladi. Oxir oqibat, monopolistning foydasi o‘rtacha xarajatlar egri chizig’i qayerda va qanday shaklda ekanligiga bog’liq. a) va b) grafiklarda (6.1-rasm) o‘rtacha xarajatlar egri chizig ‘ini joylashtirishning ikkita varianti ko‘rsatilgan: bir holatda monopolist foyda ko‘radi, ikkinchisida u zarar ko‘radi. Tabiiy monopoliyaning o‘rtacha xarajatlar egri chizig’i (6.2-rasm) oddiy monopoliyaning o‘rtacha xarajatlar egri chizig’idan farq qiladi, ya’ni ishlab chiqarish hajmining o‘sishi bilan u doimo kamayadi. Bu yuqorida aytib o‘tilganidek, tabiiy monopoliyaning mohiyatining natijasidir: bitta firma ikkitadan kamroq firma uchun ma’lum miqdordagi tovar yoki xizmatni ishlab chiqarishga qodir.
