Vi-bob. Kommunal soha va uning iqtisodiy asoslari 1 Iqtisodiyotda kommunal kompleksning roli

6.4. Uy-joy kommunal kompleksiga investitsiyalar

Uy-joy kommunal xo’jaligi byudjet mablag’lari hisobidan rivojlangan. Hozirgi vaqtda xususiy investitsiyalarni jalb qilish zarurligini taqozo qilmoqda, biroq haqiqatda faqat kichik miqdordagi byudjet mablag’lari jalb qilinmoqda. Tariflarni tartibga solishning amaldagi tizimi (amortizatsiya, kapital ta ‘mirlash fondlari, foyda) doirasida safarbar qilinishi mumkin bo‘lgan kommunal soha korxonalarining investitsiya salohiyati son jihatdan mos keladi xalos.

Ammo bu investitsiyalar sanoat holatidagi sifat o‘zgarish uchun yetarli emas. Majmua samarasizligini qoplash uchun bugun amalga oshirilgan joriy to‘lovlarni investitsiya resurslariga aylantirish vazifasi turibdi. Bu iste’molchilar uchun tariflarni oshirishni talab qilmaydi, bu tarmoqdagi biznes samaradorligini oshirish vazifasi bo‘lishi lozim. Ammo bu resursdan faqat tegishli motivatsiya tizimi - xarajatlarni kamaytirishga iqtisodiy manfaatdorlik yaratilganda foydalanish mumkin.
Sohaning potensial investitsion jozibadorligi mahsulotlarni amalda kafolatlangan sotishga va monopoliyalarning rasmiylashtirilgan shaffof narxlari tartibga solish qoidalariga asoslanadi. Bu esa investorlarning risklarini minimallashtirish imkonini beradi. O‘zbekistonda tariflarni tartibga solish hali ham davlat nazoratidagi jarayondir. Bu muammoni hal qilmasdan turib, sanoatga xususiy sarmoya kiritib bo‘lmaydi. Ushbu muammolar hal qilingandan keyin ham biznes bilan o‘zaro munosabatlarning samarali sxemalarini yaratish uchun biroz vaqt kerak bo‘ladi (kafolat agentliklari va boshqalar).


6.5. Kommunal infratuzilma korxonalari faoliyatini tashkil etish tamoyillari

Jahon amaliyotida kommunal kompleks ishini tashkil etishning uchta asosiy boshqaruv modeli mavjud: nemis (yoki Shimoliy YYevropa), fransuz va ingliz. U yoki bu darajada ularning barchasi kommunal infratuzilma mahalliy hokimiyat zimmasida ekanligi bilan asoslanadi.

Germaniyada munitsipalitetlar suv ta’minotini boshqaradigan aksiyadorlik jamiyatlarini tuzadilar. Asosiy muhandislik fondlari korxonaning ustav kapitaliga kiritilgan, ya’ni ular endi mahalliy hokimiyat organlariga emas, balki korxonaga tegishli. Bunday aksiyadorlik jamiyatlarida mulkning 100 foizi yoki aksiyalarning nazorat paketi munitsipalitetga tegishli. Ushbu sxemaning afzalligi nimada? Korxonani boshqarishning aniq mexanizmi mavjud. Mulkdor umumiy qabul qilingan bozor institutlari orqali o‘z mulkini boshqarishni ta’minlaydi.
Fransuz modelida infratuzilma munitsipal mulkda qoladi. Xuddi shu muhandislik suv ta’minoti tizimi munitsipalitetga tegishli sivilizatsiya. Ammo tanlovda g’olib chiqqan har qanday xususiy operator suv ta’minoti va kanalizatsiya tarmoqlarida ishlashi mumkin. Munitsipalitet o‘z mulkini boshqarishda raqobat muhitini, bozorda emas, balki bozor uchun raqobatni yaratadi.
Turli konsessiya ((lotincha. concessio - «yon berish, ruxsat») – Bu davlat bilan sanoat milliy va xorijiy korxonlari tashkil qilish bo‘yicha shartnoma yoki kelishuv) sxemalari qo‘llanilishi mumkin, masalan, konsessioner o‘z mablag’lari evaziga qursa, obyektni konsessiya davrida egalik qiladi va boshqaradi. Keyin esa uni munitsipal mulkka o‘tkazadi. Konetsessioner tomonidan konsessiya davrida ishlab chiqarilgan mahsulotning qiymati monopoliya mahsuloti sifatida shahar hokimiyati tomonidan tartibga solinadi. Konsessioner infratuzilmani rivojlantirishga qo‘yilgan mablag’ni shahar bilan kelishilgan tarif siyosati hisobiga qaytaradi.
Kommunal tuzilmalar xususiy mulkda bo‘lganda, uchinchi, inglizcha, yanada radikal yo‘l ham mavjud. Buyuk Britaniya shaharlaridagi barcha suv tarmoqlari xususiylashtirish natijasida 7 ta xususiy firmadan biriga tegishli. Biroq, mintaqaviy hokimiyatlarning ta’siri saqlanib qolmoqda, chunki ular mahalliy monopolistlardir va ularning faoliyati mintaqaviy rivojlanish vazifalarini hisobga olgan holda tartibga solinadi.
Xususiy investitsiyalar oqimi, bizning uy-joy kommunal xo’jaligimiz uchun juda zarur. Albatta, u ko‘proq ijtimoiy yo‘naltirilgan va investitsiya resursi sifatida, birinchi navbatda, byudjet pullariga, byudjet xavfsizligining yuqori darajasi sharoitida barqaror rivojlanishga yo‘naltirilgan. Bizning vazifamiz biznesda yo‘qotishlarni sarmoyaga aylantirish mexanizmlarini yaratish orqali ularni kamaytirishga qiziqish uyg ‘otishdan iborat. Iste’molchilar bugungi kunda u yoki bu tarzda quvurlarning oqizgan issiqlik va suvi uchun to‘laydilar. Biznesni shunday tashkil qilish mumkinki, biznes avtomobil yo‘llarini rekonstruksiya qilish, texnologik jarayonlarni modernizatsiya qilish orqali yo‘qotishlarni kamaytirish, aholi esa ular uchun ma’lum muddat to‘lashda davom etaveradi. Ammo bu shamolga suvuriladigan pul emas, balki infratuzilmani rivojlantirishga sarmoya kiritganlarga investitsiyalarning qaytarilishi lozim. Shu bois, Fransiya tajribasi biz uchun alohida qiziqish uyg ‘otadi.