Vi-bob. Kommunal soha va uning iqtisodiy asoslari 1 Iqtisodiyotda kommunal kompleksning roli

VI-BOB. Kommunal soha va uning iqtisodiy asoslari


6.1 Iqtisodiyotda kommunal kompleksning roli

Kommunal infratuzilma bir qator quyi tizimlarni o‘z ichiga oladi. Avvalo, be uy-joy va turar-joy bo‘lmagan ko‘chmas mulkning (turar-joy va turar-joy binolari) normal ishlashini ta’minlash vazifalari bo‘lgan uy-joy kommunal majmuasidan (uy-joy va kommunal xizmatlar) iborat. Kommunal infratuzilma uy-joy kommunal majmuasidan tashqari ijtimoiy (byudjet) sektorga - maktablar, kasalxonalar va boshqalarga zarur resurslarni yetkazib berishni ta’minlaydi.

Insoniyatning tarixiy rivojlanishi davomida asosiy va muhim vazifalardan biri aholining turmush darajasini yaxshilash masalasi bo‘lib kelgan. Aholining turmush darajasi, hayot kechirishi bilan bog’liq bo‘lgan moddiy ne’matlar mavjudligi va ijtimoiy sohada ko‘rsatilayotgan xizmatlarning tashkil etilish darajasiga bog’liq. O‘z navbatida ma’naviy va moddiy ne‘matlar inson tafakkurining mahsuli, samarali mehnati natijasi hisoblanadi. Hozirgi kunda Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan qabul qilingan uslubga muvofiq dunyodagi mamlakatlarning taraqqiyot darajasi reytingi ularning iqtisodiy salohiyati yoki harbiy qudratiga qarab emas, balki, aholi turmush madaniyati va inson resurslarining rivojlanish darajasiga qarab belgilanadi. Aholining turmush darajasi mamlakatda olib borilayotgan ijtimoiy siyosat va ijtimoiy sohaning rivojlanishi bilan bog’liq bo‘ladi.
O‘z navbatida ijtimoiy soha aholiga moddiy va ma’naviy ne’matlar yetkazib beruvchi infratuzilmalardan tashkil topadi. Ta‘lim, madaniyat, san‘at, sport va sog’liqni saqlash kabi sohalar aholini komil inson qilib tarbiyalash uchun xizmat qilsa, uy-joy xo‘jaligi va kommunal xizmatlar tizimining rivojlanishi aholining farovon hayot kechirishi va munosib turmush tarzining shakllanishi uchun sharoit yaratadi.
Dunyoda aholi statistikasi ma’lumotlari o‘rganilganda, bundan bir asr oldin, 1900-yilda yer yuzida 1608 million aholi yashaganligi qayd etilgan bo‘lsa, oradan bir asr o‘tib, 2000- yilda esa yer yuzida aholi soni 5 mlrd. 300 million kishiga 2022- yilda 8 mlrd. kishidan ortganligini ko‘rish mumkin¹. Albatta aholi sonining ko‘payib borishiga fan va texnika taraqqiyoti, tibbiyot sohasining rivojlanishi natijasida aholiga qirg ‘in soluvchi epidemiyalarni davolash imkoniyati topilganligi muhim ahamiyatga ega bo‘lgan bo‘lsa, aholining yashashi uchun shart-sharoitni yaxshilanishi, turmush darajasining yuksalib borishi va sog’lom farzand tarbiyasi uchun qulay imkoniyatni yaratib berishda uy-joy-kommunal xo‘jaligi sohasi muhim o‘rin egalaydi. Uy-joy qurilishi va kommunal xo‘jaligi tarixiga nazar solganimizda bu sohada mamlakatimizda uzoq tarixga va cheksiz manbaga ega bo‘lgan maktab mavjudligining guvohi bo‘lamiz. Hattoki, ajdodlarimiz tomonidan bunyod etilgan, O‘rta Osiyoda eng qadimgi hisoblanuvchi (X-asr, 980-yillarda) bunyod etilgan tarixiy obida - Samoniylar maqbarasiga nazar tashlar ekanmiz, uning noyob san’at asari darajasida yaratilgan arxitektura yodgorligi ekanligi bilan birga unda yog’ingarchiliklardan himoyalovchi tarnov yo‘li, oqovasuv tizimi va havo aylanishini ta’minlovchi kommunikatsiyalarning mavjudligini ko‘ramiz. Bu esa o‘sha davrda O‘rta Osiyoda muxandislik tarmoqlari qurilishi sohasida ma‘lum tajriba mavjud ekanligini ko‘rsatadi.
O‘zbek-Yapon olimlari tomonidan, O‘rta Osiyodagi eng qadimiy hisoblangan Surxandaryo viloyatidagi Dalvarzintepa shahri hududida o‘tkazilgan arxeologik qazishmalar natijasiga ko‘ra ushbu shaharga suv ta’minoti maxsus sopol quvurlar orqali amalga oshirilganIigi ma‘lum bo‘ldi. Shahrisabzda ulug’ bobomiz Amir Temir tomonidan bunyod etilgan Oqsaroy inshooti tomida ko‘rkam bog’ bunyod etilgan va bog’ o‘rtasidagi favora (fontan)dan zilol suv taralib turgan. Mazkur favvoraga suv tog’qoyasidan chiquvchi buloqdan sopol quvurlar orqali olib kelingan bo‘lib, quvurlar bir-biriga qo‘rg’oshinni eritib quyish orqali payvandlangan. Shuningdek, suv ta’minoti va oqova quvur tarmoqlarini Buxoro, Samarqand, Xiva kabi qadimiy shaharlarimizda saqlanib kelayotgan har bir tarixiy obi dada uchratish mumkin. Ammo, mamlakatimizda ajdodlarimizdan meros bo‘lib qolgan tarixiy obidalarda saqlanib qolgan muxandislik kommunikatsiya tizimlarining ilmiy jihatlari hozirgi kunga qadar mukammal o‘rganilmagan.
Samarqand viloyatining Nurota tumanida XV-XVI asrlarda bunyod etilgan, umumiy uzunligi 10 km.dan ortiq yer yuzasidan 10-35 metrgacha chuqurlikda o‘tkazilgan suv ta’minoti inshooti hozirgi kunga qadar faoliyat ko‘rsatmoqda. Qadim zamonlardan (XI-XVII asrlar) O‘rta Osiyo hududida suv manbalarining taqchilligi va tabiiy iqlim sharoitining quruq va issiqIigi, suv resurslaridan oqilona foydalanish, tabiiy yog ‘ingarchilik davrlarida suv zahiralarini katta miqdorda to‘plash va uzoq muddatga saqlab turishga mo‘ljallangan muxandislik inshootlari yaratilishiga olib kelgan. Qadimiy Buyuk ipak yo‘li xaritasi bo‘ylab olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlarida ushbu tarixiy yo‘lning aynan Markaziy Osiyo cho‘llari bo‘ylab o‘tgan qismida Sardoba deb nomlangan, savdo karvonlarini ichimlik suvi bilan ta’minlashga xizmat qiluvchi inshootlarining barpo etilganligi aniqlangan. Hozirgi kungacha saqlanib qolgan sardobalarni ilmiy tadqiq etish natijalari ularda aynan bahorgi yog ‘ingarchiliklar mavsumi tugagunga qadar, keyingi, kuzgi yomg’irlar mavsumigacha yetarli suv miqdorini yig’ilishi, quyosh nuri va ifloslanishdan himoyalash, yuqumli kasallik va zararli bakteriyalar tarqalishining oldini olish imkoniyatlarining mujassamligi bu inshootlar qurilishi o‘ta mukammal ekanligidan va ilmiy asoslanganligidan dalolat beradi².
Markaziy Osiyo hududida tarixiy manbalarda qurib ishga tushirilgan muddatlari oldingi ming yillikgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oluvchi, o‘nlab muxandislik inshootlari mavjud bo‘lib,ulaming barchasi uzoq o‘tmishda O‘rta Osiyo hududidagi qadimiy shaharlar va doimiy (o‘troq) aholi yashash manzillarida uy-joy xo‘jaligi va dehqonchihkda suv ta’minoti inshootlari barpo etilganligidan va uy-joy-kommunal xo‘jaligi sohasining yaratilishida aynan O‘rta Osiyoda asos solinganligidan dalolat beradi.
Obodonlashtirish sektori shahar muhitini yaxshilashning to‘g’ri darajasini ta’minlaydi - bu shahar yo‘llarini, yashil maydonlarni, dam olish joylarini qurish va saqlash, sanitariya tozalash va boshqalardan iborat.
Kommunal infratuzilma korxonalari, avvalambor, jamoat tovarlarini sof shaklda (shaharlarni obodonlashtirish) yoki katta miqdordagi jamoat tovarlari va xizmatlarni ishlab chiqarishi bilan ajralib turadi. Jamoat tovarlari nazariyasi nuqtai nazaridan shahar korxonalari tomonidan ishlab chiqarilgan tovarlar mahalliy va ijtimoiy ahamiyatga yega tovarlar toifasiga kiradi.
Kommunal infratuzilmaning ikkinchi xususiyati - bu ishlab chiqarish jarayonidagi texnologik o‘zaro ta’sirning murakkab sxemasi va xizmatlarning umumiy xususiyatidan kelib chiqadigan biznes va jamiyatning qarama-qarshi manfaatlari tufayli iqtisodiy subyektlar va xizmatlar iste’molchilari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning murakkab tizimi.
Kommunal infratuzilmaning uchinchi xususiyati majmuaning aksariyat korxonalarining mahalliy bozorlarda monopol pozitsiyasidir. Bir tomondan, bu tarmoq tizimlari orqali resurslarni yetkazib berishni ta’minlaydigan korxonalarning monopol mavqeiga bog’liq. Natijada, kommunal infratuzilma va uy-joy kommunal xizmatlari tushunchalari bir xil bo‘lmasa-da, ular ko‘pincha sinonim sifatida ishlatiladi. Bu bugungi hozirgi sharoitida kommunal infratuzilmani rivojlantirish muammolari uy-joy kommunal xizmatlarini isloh qilish muammolari bilan uzviy bog’liqligini taqozo qiladi.
Qayd yetilgan xususiyatlar o‘tish davri iqtisodiyotida uy-joy -kommunal majmuasi iqtisodiyotining muhim masalalari doirasini belgilaydi. Asosiylari quyidagilardan iborat:

• 
  tabiiy mahalliy monopoliyalar samaradorligini oshirish, ular faoliyatini tartibga solish qanday tashkil yetiladi?
  
• 
  uy-joy kommunal xizmatlarini ko‘rsatishni demonopolizatsiya qilish nimani anglatadi, uy-joy kommunal xizmatlarida raqobatni rivojlantirish uchun qanday imkoniyatlar mavjud?
  
• 
  uy-joy kommunal kompleksining asosiy iqtisodiy xususiyatlari nimalardan iborat?
  

Uy-joy kommunal majmuasi O‘zbekiston iqtisodiyoti yalpi ichki mahsulotining taxminan 5 foizini tashkil qiladi. Sotish hajmi bo‘yicha iqtisodiyotning ushbu tarmog’i, aslida, gaz va neft sanoatidan keyin yetakchi uchtadan biridir. Ammo uy-joy kommunal kompleksi butun mamlakat bo‘ylab nisbatan teng ravishda tarqalgan, shuning uchun u ko‘pincha keng ko‘lamli va majmua sifatida qabul qilinmaydi. Hozirgi vaqtda uy-joy kommunal xizmatlari bozorni raqobatbardosh boshqarish mexanizmlari, qimmat narxlar tizimi, katta va irratsional energiya intensivligi bilan ajralib turadi. Ma’muriy boshqaruv tizimining oldindan o‘rnatilishi va to‘liq bo‘lmagan moliyalashtirish uy-joy kommunal xo‘jaligi korxonalarini samarasiz xarajatlarni kamaytirish uchun rag’batlantirmaydi. Resurslardan (issiqlik energiyasi va suv) samarasiz foydalanish natijasida zarar ko‘radi. Uy-joy kommunal xo‘jaligi faoliyatining asosiy sohasi aholiga uy-joy kommunal xizmatlarini ko‘rsatish bo‘lganligi sababli, biz birinchi navbatda ushbu bozor segmentidagi iqtisodiy vaziyatni tahlil qilamiz.
Xarajatlar balansi gaz, elektr yenergiyasi, suv ta’minoti va kanalizatsiya xizmatlari uchun tariflarni belgilashda o‘zaro subsidiya ta’sirini o‘z ichiga olmaydi. Aholi uchun gaz va elektr yenergiyasi tariflari sanoat iste’molchilari hisobidan "Subsidiyalanadi". Ushbu iste‘molchilar orasida uy-joy kommunal xizmatlari korxonalari mavjud bo‘lib, ularning tovarlari va xizmatlari aholi uy-joy kommunal xizmatlari uchun to‘lov shaklida to‘laydi. Shunday qilib, bir tomondan, aholini gaz va elektr ta’minoti uchun kommunal xizmatlar boshqa iste’molchilar tomonidan subsidiyalanadi, boshqa tomondan, gaz va elektr energiyasining bir-biriga mos keladigan tariflari boshqa uy-joy kommunal xizmatlari narxining oshishiga olib keladi.
Byudjet xarajatlarining maxsus shakli qishga tayyorgarlik ko‘rishdir. Buni har qanday byudjet xarajatlarida topa olmaysiz. Ammo har yili byudjet uy-joy kommunal xizmatlarida ishlaydigan xo‘jalik yurituvchi subyektlarga qo‘shimcha xarajatlarni to‘laydi, jumladan yoqilg’i sotib olish, tarmoqlarni ta’mirlash, qozonlarni almashtirish va boshqalar. Bunday xarajatlarning aksariyati "Uy - joy kommunal xizmatlari" doirasida yemas, balki boshqalarga ko‘ra - masalan, uy-joy kommunal xizmatlari xarajatlari doirasida "Qishga tayyorgarlik" "Kapital xarajatlar"ga sarflanadi.