Vi-bob. Kommunal soha va uning iqtisodiy asoslari 1 Iqtisodiyotda kommunal kompleksning roli

6.2. Kommunal uy-joy xo’jaliginining asosiy iqtisodiy xususiyatlari

Uy-joy-kommunal xizmat ko‘rsatishning asosiy yo‘nalishi aholiga uy-joy kommunal xizmatlarini ko‘rsatish bo‘lganligi sababli, keling, birinchi navbatda ushbu bozor segmentidagi iqtisodiy vaziyatni tahlil qilaylik.

Konsolidatsiyalangan byudjetida bu ulush asta-sekin kamayib borayotgan bo‘lsa-da, taxminan 7-10 foizni tashkil etadi. Bu kamchilik ikki shaklda namoyon bo‘ladi:

• 
  allaqachon taqdim etilgan xizmatlarni, birinchi navbatda, isitishni moliyalashtirmaslik; bu holda, natijada uy-joy kommunal xo‘jaligi va energetika korxonalari qarzlarining ortishi;
  
• 
  tarif tuzilmasida belgilangan me’yorlarda nazarda tutilgan xizmatlar ko‘rsatilmasligi va ishlarning bajarilmasligi, birinchi navbatda, kapital ta‘mirlash haqida gap boradi; natijada uy-joy fondi va kommunal infratuzilmaning eskirish darajasining oshishi, xarajatlarning iste’molchilarning kelajak avlodlariga o‘tkazilishi.
  

Ushbu xarajatlar balansi gaz, elektr energiyasi, suv ta’minoti va kanalizatsiya xizmatlari uchun tariflarni belgilashda o‘zaro subsidiyalashning ta‘sirini o‘z ichiga olmaydi. Uy-joy gazi va elektr energiyasi tariflari sanoat iste’molchilari tomonidan "Subsidiya" qilinadi. Bu iste’molchilar orasida uy-joy kommunal xo‘jaligi korxonalari ham borki, ularning tovar va xizmatlari uchun aholi uy-joy kommunal xizmatlari uchun to‘lov shaklida to‘laydi. Shunday qilib, bir tomondan, aholini gaz va elektr energiyasi bilan ta’minlash bo‘yicha kommunal xizmatlar boshqa iste’molchilar tomonidan subsidiya qilinsa, ikkinchi tomondan, gaz va elektr energiyasiga o‘zaro tariflar boshqa uy-joy kommunal xizmatlari narxlarining oshishiga olib keladi.


6.3. Uy-joy kommunal xo‘jaligi korxonalarining moliyaviy-iqtisodiy va texnik holati

Byudjet uy – joy kommunal xo’jaligiga esa ko‘rsatilgan xizmatlar uchun to‘laydi. Bunday sharoitda uy-joy kommunal sektorida bozorning, raqobatbardosh munosabatlarning real rivojlanishi mumkin emas. Uy-joy kommunal xo’jaligi davlatning oshib borayotgan ijtimoiy majburiyatlarining kafolati hisoblanadi. Shu bois uy-joy kommunal majmuining samaradorligi juda pastligicha qolmoqda. Bundan tashqari, unga ma’muriy ta’sir kuchaymoqda: shartnoma munosabatlari ishlamaydi; Sektor, yuqorida aytib o‘tilganidek, bozorning iqtisodiy mexanizmlarining haddan tashqari rivojlanmaganligi, monopolist korxonalarni tariflarni tartibga solishning qimmat tizimi, katta va noratsional energiya zichligi bilan tavsiflanadi. Boshqaruvning ma‘muriy tizimining ustunligi va to‘liq bo‘lmagan moliyalashtirish kommunal korxonalarni samarasiz xarajatlarni kamaytirish uchun rag’batlantirmaydi. Shu bois hududlarda kommunal kompaniyalar uchun bankrotlik jarayoni boshlanadi. Bu kreditorlarning qarzlar bo‘yicha munitsipalitetlarning likvid mulkini (kommunal infratuzilma obyektlarini) olish istagi yoki aksincha, mahalliy hokimiyat organlarining asosiy vositalarni sof balansga ega bo‘lgan yangi tashkil etilgan korxonaga yo‘naltirishga urinishi bilan bog’liq. Aynan mana shu mulkni uy-joy-kommunal majmuini eskirishining standart parametrlariga yetkazish uchun zarur.

Moliyaviy holat ko‘p jihatdan uy-joy kommunal majmuining asosiy fondlarining texnik holatini belgilaydi, bu juda yuqori darajada eskirish 50-60 foizgacha tavsiflanadi. Bu kommunal tizimlarning ishlashida avariyalar darajasining oshishiga sabab bo‘ladi.
Bunday ayanchli ahvolga nafaqat mablag’ning yetarli emasligi, balki kommunal sohadagi ishlarni tashkil etish tizimining o‘zi ham sabab bo‘layotganini alohida ta‘kidlash lozim. Masalan, kommunal sohada tariflarni tartibga solish tizimi “xarajatlar + normalashtirilgan rentabellik” tamoyiliga asoslanadi (bu norma bo‘yicha taxminan 10 foizni tashkil qiladi). Bunday vaziyatda xarajatlar qanchalik ko‘p sarflansa, foyda shunchalik yuqori bo‘ladi.
Eskirgan tarmoqlar katta yo‘qotishlarga va shuning uchun yuqori xarajatlarga olib keladi. Bunday o‘yin qoidalari bo‘yicha xarajatlarni kamaytirish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Bu esa bugungi kunda ham uy-joy kommunal majmui, aslida, tadbirkorlik sohasi emas, balki boshqaruv apparatining davomi ekanligini yana bir bor isbotlaydi.
Shu bilan birga, katta xarajatlar tarmoqning potensial investitsiya jozibadorligi hisoblanadi. Zero, ularni kamaytirishdan manfaatdorlikning iqtisodiy mexanizmini yaratish biznes uchun katta iqtisodiy foyda keltirishi mumkin. 2021 yil bahoridan boshlab uy-joy-kommunal sektoridagi vaziyatda sifat jihatidan o‘zgarishlar yuz berdi: yirik biznesmenlar kommunal sohaga katta qiziqish bildira boshladi.
Yirik biznesning kommunal sohaga kirib kelish jarayoni tobora kengayib bormoqda. Bu esa yaqin kelajakda haqiqiy ishbilarmonlik muhitini yaratish va biznes va hukumat o‘rtasida sivilizatsiyalashgan hamkorlikni shakllantirishga qaratilgan yirik institutsional o‘zgarishlar bo‘lishini anglatadi.